न्यायकोशः /243
This page has been fully proofread once and needs a second look.
न्यायकोशः ।
पदस्थानीयतया विधिपदेनैकवाक्यता । द्वितीयं यथा यत्र प्रत्येकं भिन्न-
भिन्नसंसर्गप्रतिपादकयोर्वाक्ययोराकाङ्क्षावशेन महावाक्यार्थबोधकत्वम् तत् ।
यथा दर्शपौर्णमासाभ्यां स्वर्गकामो यजेत इत्यादिवाक्यानां समिधो यजति
इत्यादिवाक्यानां च परस्पराङ्गाङ्गिभावबोधकतयैकवाक्यता ( वाच० ) ।
[ङ] अर्यैकत्वादेकं वाक्यं साकाङ्कं चेहिभागे स्यात् । अस्यार्थः । विभागे
बाक्यघटकपदानां विभागे साकाङ्कमेकपदरहितस्यापरपदस्य शाब्दबोधा-
जनकत्वं तयोरेवार्थैकत्वम् एकफलप्रतिपादकत्वम् । विभागे साकाङ्क्षवे
सत्येकफळप्रतिपादकं यत्तदेकं वाक्यमित्यर्थः (जै० सू० वृ० २।१।४४) ।
२ अविसंवादिवाक्यत्वमेकवाक्यत्वम् । यथा श्रवणकटु नृपाणामेक-
वाक्यं विवः ( रघु० ६/८५) इत्यादौ इति काव्यज्ञा वदन्ति ।
<एकविशेषवाधः
इतरबाधग्रहवदस्यार्थोनुसंधेयः ।
<एकशेषः
(वृत्तिः ) व्याकरणशास्त्रसिद्धो वृत्तिविशेषः । एकशेषो द्विविधः
सरूपैकशेषः विरूपैकशेषश्च । तत्र सरूपैकशेषो घटौ घटाः इत्यादौ ।
विरूपैकशेषस्तु वक्रदण्डौ पितरौ श्वशुरौ भ्रातरौ पुत्रौ शिवौ इत्यादौ ।
अत्रायं वैयाकरणानां नियमः यः शिष्यते स
विज्ञेयः । अत्र सरूपाणामेकशेष एकविभक्तौ ( पाणि० ११२/६४ )
इत्यनेन सूत्रेण घटश्च घटश्च घटौ इत्येकशेषो बोध्यः । वक्रदण्डावित्यत्र
विरूपाणामपि समानार्थानामित्येकशेषः । अत्र लक्षणया वक्रदण्डश्च
कुटिलदण्डश्च इति बोधः । विग्रहोप्येवमेव । पितरौ इत्यत्र जनकशरीर-
•
त्वेन मातापित्रोरवगमाच्छत्त्या पितुर्बोध: । लक्षणया च जनकस्त्रीत्वेन
रूपेण मातुर्बोध: । विभत्तयुपनीतं पुंस्त्वं तु पितर्येवान्वेति इति प्राश्च
आहुः । नव्यास्तु एकयैव लक्षणया पितृत्वमातृत्वाभ्यां बोधकं पितृ-
पदम् इत्याहुः (त० प्र० ख० ४ पृ० ५३ ) । अत्र
च पितरौ इति विग्रहः । पिता मात्रा (पाणि० ११२/७०) इत्यनेन
•
सूत्रेणैकशेषो बोध्यः । श्वशुरौ इत्यत्र श्वशुरः श्वश्र्वा (पाणि० १/२/७१)
इत्यनेन सूत्रेणैकशेषो बोध्यः । श्वश्रूश्च श्वशुरश्व इति विग्रहः । अत्र च
m
0
• माता च पिता