न्यायकोशः /228
This page has not been fully proofread.
१७४
न्यायकोशः ।
यथा उपनयलक्षणे उदाहरणापेक्षस्तथेत्युपसंहारः (गौ० ११ १२ १३८)
इत्यत्रोपसंहारः । ३ निश्चयः ( दीधि ० २ ) । ४ विस्तरेण निरूपितत्य
पदार्थस्य सारांशकथनेन तन्निरूपणसमापनम् । यथा तदेतन्त्रिविधकारण-
मध्ये यदसाधारणं कारणं तदेव करणम् ( त० सं० ) इति करण -
लक्षणस्योपसंहारः ( त० दी० १ पृ० १७ ) । ५ ग्रन्थतात्पर्यावधा।
रकलिङ्गविशेषः । यथा उपक्रमोपसंहारौ····हेतुस्तात्पर्यनिर्णये इत्यादौ ।
६ एकत्र श्रुतार्थस्यान्यत्रान्वयार्थमुपक्षेपः । यथा गुणोपसंहार इत्यादौ ।
७ साकल्येन संबन्धः । यथा सर्वोपसंहारवत्या व्याप्तेर्दुर्ज्ञानत्वात् इत्यादौ
( वाच ० ) । ८ मीमांसकास्तु सामान्यप्राप्तस्य विशेषे नियमनम् इत्याहुः
( लौ० भा० टी० पृ० २३ ) ।
उपसदः - दीक्षादिवसादूर्ध्वं सोमामिषवदिवसापूर्व कर्तव्याः होमाः ।
( जै० न्या० अ० ३ पा० ३ अधि० १३ ) ।
उपसर्ग:-१ [क] जन्यबोधविषयीभूतक्रिया विशेष विषयक तात्पर्य ग्राहकले ।
-
सति प्राद्यन्यतमः । यथा प्रहरति विहरतीत्यादौ प्रादिरुपसर्गः । प्रादय
उपसर्गा द्वाविंशतिधा प्र परा अप सम् अनु अव निस् निर दुस
दुइ
प्र
वि आङ् नि अधि अपि अति सु उत् अभि प्रति परि उप । ख
उपसर्गाः क्रियायोगे ( पा० सू० १/४/५९ ) इति शाब्दिकाः ।
उपसर्गस्य त्रिधा प्रवृत्तिः धात्वर्थ बाधते कश्चित् कश्चित्तमनुवर्तते ।
विशिनष्टयन्य उपसर्गगतिस्त्रिधा ॥ इति । क्रमेणोदाहरणानि यथा
आदते
• प्रसूते प्रणमति इत्यादीनि ( वाच० ) । प्रादयो द्योतका इति नैयायिका
वैयाकरणाश्चाहुः । अत्र द्योतकत्वं च तात्पर्यग्राहकत्वम् ( वै० सा० ) /
अत्रेयं व्यवस्था । उपसर्गाणां मध्ये यत्र यस्योपसर्गस्य किंचिदर्थे शक्तिर्न
• शक्तिः प्रामाणिकी तस्य वाचकत्वमेव । यथा उपकुम्भम् इत्यादौ । अन्यथा
प्रामाणिकी तस्य तत्र द्योतकत्वमेव । यथा प्रसूते इत्यादौ । यस्य च
तत्राव्ययीभाव समासानुपपत्तेः । तस्य निरर्थकत्वेन निराकाङ्क्षत्वात् ।
पूर्वे वाच्यं भवेद्यस्य सोव्ययीभाव इष्यते इत्यनुशासनात् ।
अन्ये तु
निरर्थकत्वेपि स्वाद्यन्तमिह नामेष्टम् इत्यनुशासनेन खाद्यन्तत्वेन तस्यापि
प्रादेव
न्यायकोशः ।
यथा उपनयलक्षणे उदाहरणापेक्षस्तथेत्युपसंहारः (गौ० ११ १२ १३८)
इत्यत्रोपसंहारः । ३ निश्चयः ( दीधि ० २ ) । ४ विस्तरेण निरूपितत्य
पदार्थस्य सारांशकथनेन तन्निरूपणसमापनम् । यथा तदेतन्त्रिविधकारण-
मध्ये यदसाधारणं कारणं तदेव करणम् ( त० सं० ) इति करण -
लक्षणस्योपसंहारः ( त० दी० १ पृ० १७ ) । ५ ग्रन्थतात्पर्यावधा।
रकलिङ्गविशेषः । यथा उपक्रमोपसंहारौ····हेतुस्तात्पर्यनिर्णये इत्यादौ ।
६ एकत्र श्रुतार्थस्यान्यत्रान्वयार्थमुपक्षेपः । यथा गुणोपसंहार इत्यादौ ।
७ साकल्येन संबन्धः । यथा सर्वोपसंहारवत्या व्याप्तेर्दुर्ज्ञानत्वात् इत्यादौ
( वाच ० ) । ८ मीमांसकास्तु सामान्यप्राप्तस्य विशेषे नियमनम् इत्याहुः
( लौ० भा० टी० पृ० २३ ) ।
उपसदः - दीक्षादिवसादूर्ध्वं सोमामिषवदिवसापूर्व कर्तव्याः होमाः ।
( जै० न्या० अ० ३ पा० ३ अधि० १३ ) ।
उपसर्ग:-१ [क] जन्यबोधविषयीभूतक्रिया विशेष विषयक तात्पर्य ग्राहकले ।
-
सति प्राद्यन्यतमः । यथा प्रहरति विहरतीत्यादौ प्रादिरुपसर्गः । प्रादय
उपसर्गा द्वाविंशतिधा प्र परा अप सम् अनु अव निस् निर दुस
दुइ
प्र
वि आङ् नि अधि अपि अति सु उत् अभि प्रति परि उप । ख
उपसर्गाः क्रियायोगे ( पा० सू० १/४/५९ ) इति शाब्दिकाः ।
उपसर्गस्य त्रिधा प्रवृत्तिः धात्वर्थ बाधते कश्चित् कश्चित्तमनुवर्तते ।
विशिनष्टयन्य उपसर्गगतिस्त्रिधा ॥ इति । क्रमेणोदाहरणानि यथा
आदते
• प्रसूते प्रणमति इत्यादीनि ( वाच० ) । प्रादयो द्योतका इति नैयायिका
वैयाकरणाश्चाहुः । अत्र द्योतकत्वं च तात्पर्यग्राहकत्वम् ( वै० सा० ) /
अत्रेयं व्यवस्था । उपसर्गाणां मध्ये यत्र यस्योपसर्गस्य किंचिदर्थे शक्तिर्न
• शक्तिः प्रामाणिकी तस्य वाचकत्वमेव । यथा उपकुम्भम् इत्यादौ । अन्यथा
प्रामाणिकी तस्य तत्र द्योतकत्वमेव । यथा प्रसूते इत्यादौ । यस्य च
तत्राव्ययीभाव समासानुपपत्तेः । तस्य निरर्थकत्वेन निराकाङ्क्षत्वात् ।
पूर्वे वाच्यं भवेद्यस्य सोव्ययीभाव इष्यते इत्यनुशासनात् ।
अन्ये तु
निरर्थकत्वेपि स्वाद्यन्तमिह नामेष्टम् इत्यनुशासनेन खाद्यन्तत्वेन तस्यापि
प्रादेव