न्यायकोशः /159

न्यायकोशः ।
 
१०५
 
विपक्षाच्च घटादेर्व्यावृत्तम् पक्षे शब्दे च वर्तत इत्यसाधारणम्

( चि० २ पृ० ८८ ) । अत्र प्राचीनमते असाधारणत्वज्ञानं हि साक्षा-

दनुमितिप्रतिबन्धकम् । तथाहि शब्दत्वं हि नान्वयी हेतुः । दृष्टान्ता-

भावात् । किंतु व्यतिरेकी । तथाच यो हेतुः यद्धर्मवतो व्यावृत्तः स

स्खाश्नये तद्धर्माभावं साधयति । यथा धूमो वह्नयभाववतो जलइदादे-

र्यावृत्तः स्वाश्रये पर्वतादौ वहयभावाभावं ( वह्निम् ) साधयति । तथा

शब्दत्वं नित्यत्ववतो गगनादेः सपक्षाद्व्यावृत्तमिति स्वाश्रये शब्दे नित्यत्वा-

भावं ( अनित्यत्वम् ) साधयेत् । एवं नित्यत्वाभाववतो घटादेर्विपक्षात्

व्यावृत्तमिति स्वाश्रये शब्दे नित्यत्वाभावाभावं (नित्यत्वम्) अपि साधयेत् ।

परंतु नैवैकत्र शब्दे नित्यत्वानित्यत्वयोः संभवः । तयोर्विरोधात् । तस्मा-

(च्छब्दत्वे असाधारणत्वज्ञाने सति न साध्यानुमितिरिति ( त ०

कौ० २ पृ० १३-१४ ) ( चि० २ पृ० ८८ ) ( दीवि० २

पृ० १९६-१९७ ) । [ग] साध्यासमानाधिकरणो हेतुः । यथा

शब्दो नित्यः शब्दत्वादित्यादौ नित्यत्वासमानाधिकरणं शब्दत्वमसाधारणो

हेतु: (मु० २ पृ० १५९ ) ( गौ० वृ० ११२/५ ) । इदं लक्षणं च

नवीनमतानुसारेणोक्तम् । प्राचीनमते त्वयं हेतुर्विरुद्ध एवेति मन्तव्यम् ।

नवीनमते असाधारण्यं साध्यासामानाधिकरण्यम् । एतस्य साध्यसहचार-

ग्रहप्रतिबन्धेन व्याप्तिग्रह प्रतिबन्धो दूषकताबीजम् (गौ० वृ० १/२/५ ) ।

२ ( जाति: ) नित्यसमविशेषः । स च त्रिविधः युक्ताङ्ग्रहीनत्वम्

अयुक्ताङ्गाधिकत्वम् अविषयवृत्तित्वं चेति ( सर्व० पृ० १५३ पूर्ण० ) ।

 
<असाधारणकारणत्वम् –>
[क] कार्यत्वानवच्छिन्नकार्यतानिरूपितकारण-

ताश्रयत्वम् (त० प्र० ) ( वाक्य० १ पृ० १० ) । [ख ] कार्यत्वा-

तिरिक्तधर्मावच्छिन्नकार्यतानिरूपितकारणताशालित्वम् । यथा घटत्वा-

वच्छिन्नं प्रति दण्डस्यासाधारणकारणत्वम् (न्या० बो० १ पृ०
८) ।
अत्रेदं बोध्यम् । कार्यमात्रं प्रति कारणं कालादि इत्येव व्यवहारात्काला-

दीनां साधारणकारणत्वम् । दण्डादिकं कार्यमात्रं प्रति कारणम् इति न

व्यवहारः । अपि तु घटादिकं प्रति कारणं दण्डादि इत्येव व्यवहारा -
 
८) ।
 

१४ न्या० को०