न्यायकोशः /159
This page has not been fully proofread.
न्यायकोशः ।
१०५
विपक्षाच्च घटादेर्व्यावृत्तम् पक्षे शब्दे च वर्तत इत्यसाधारणम्
( चि० २ पृ० ८८ ) । अत्र प्राचीनमते असाधारणत्वज्ञानं हि साक्षा-
दनुमितिप्रतिबन्धकम् । तथाहि शब्दत्वं हि नान्वयी हेतुः । दृष्टान्ता-
भावात् । किंतु व्यतिरेकी । तथाच यो हेतुः यद्धर्मवतो व्यावृत्तः स
स्खाश्नये तद्धर्माभावं साधयति । यथा धूमो वह्नयभाववतो जलइदादे-
र्यावृत्तः स्वाश्रये पर्वतादौ वहयभावाभावं ( वह्निम् ) साधयति । तथा
शब्दत्वं नित्यत्ववतो गगनादेः सपक्षाद्व्यावृत्तमिति स्वाश्रये शब्दे नित्यत्वा-
भावं ( अनित्यत्वम् ) साधयेत् । एवं नित्यत्वाभाववतो घटादेर्विपक्षात्
व्यावृत्तमिति स्वाश्रये शब्दे नित्यत्वाभावाभावं (नित्यत्वम्) अपि साधयेत् ।
परंतु नैवैकत्र शब्दे नित्यत्वानित्यत्वयोः संभवः । तयोर्विरोधात् । तस्मा-
(च्छब्दत्वे असाधारणत्वज्ञाने सति न साध्यानुमितिरिति ( त ०
कौ० २ पृ० १३-१४ ) ( चि० २ पृ० ८८ ) ( दीवि० २
पृ० १९६-१९७ ) । [ग] साध्यासमानाधिकरणो हेतुः । यथा
शब्दो नित्यः शब्दत्वादित्यादौ नित्यत्वासमानाधिकरणं शब्दत्वमसाधारणो
हेतु: (मु० २ पृ० १५९ ) ( गौ० वृ० ११२/५ ) । इदं लक्षणं च
नवीनमतानुसारेणोक्तम् । प्राचीनमते त्वयं हेतुर्विरुद्ध एवेति मन्तव्यम् ।
नवीनमते असाधारण्यं साध्यासामानाधिकरण्यम् । एतस्य साध्यसहचार-
ग्रहप्रतिबन्धेन व्याप्तिग्रह प्रतिबन्धो दूषकताबीजम् (गौ० वृ० १/२/५ ) ।
२ ( जाति: ) नित्यसमविशेषः । स च त्रिविधः युक्ताङ्ग्रहीनत्वम्
अयुक्ताङ्गाधिकत्वम् अविषयवृत्तित्वं चेति ( सर्व० पृ० १५३ पूर्ण० ) ।
असाधारणकारणत्वम् –[क] कार्यत्वानवच्छिन्नकार्यतानिरूपितकारण-
ताश्रयत्वम् (त० प्र० ) ( वाक्य० १ पृ० १० ) । [ख ] कार्यत्वा-
तिरिक्तधर्मावच्छिन्नकार्यतानिरूपितकारणताशालित्वम् । यथा घटत्वा-
वच्छिन्नं प्रति दण्डस्यासाधारणकारणत्वम् (न्या० बो० १ पृ०
अत्रेदं बोध्यम् । कार्यमात्रं प्रति कारणं कालादि इत्येव व्यवहारात्काला-
दीनां साधारणकारणत्वम् । दण्डादिकं कार्यमात्रं प्रति कारणम् इति न
व्यवहारः । अपि तु घटादिकं प्रति कारणं दण्डादि इत्येव व्यवहारा -
८) ।
१४ न्या० को०
१०५
विपक्षाच्च घटादेर्व्यावृत्तम् पक्षे शब्दे च वर्तत इत्यसाधारणम्
( चि० २ पृ० ८८ ) । अत्र प्राचीनमते असाधारणत्वज्ञानं हि साक्षा-
दनुमितिप्रतिबन्धकम् । तथाहि शब्दत्वं हि नान्वयी हेतुः । दृष्टान्ता-
भावात् । किंतु व्यतिरेकी । तथाच यो हेतुः यद्धर्मवतो व्यावृत्तः स
स्खाश्नये तद्धर्माभावं साधयति । यथा धूमो वह्नयभाववतो जलइदादे-
र्यावृत्तः स्वाश्रये पर्वतादौ वहयभावाभावं ( वह्निम् ) साधयति । तथा
शब्दत्वं नित्यत्ववतो गगनादेः सपक्षाद्व्यावृत्तमिति स्वाश्रये शब्दे नित्यत्वा-
भावं ( अनित्यत्वम् ) साधयेत् । एवं नित्यत्वाभाववतो घटादेर्विपक्षात्
व्यावृत्तमिति स्वाश्रये शब्दे नित्यत्वाभावाभावं (नित्यत्वम्) अपि साधयेत् ।
परंतु नैवैकत्र शब्दे नित्यत्वानित्यत्वयोः संभवः । तयोर्विरोधात् । तस्मा-
(च्छब्दत्वे असाधारणत्वज्ञाने सति न साध्यानुमितिरिति ( त ०
कौ० २ पृ० १३-१४ ) ( चि० २ पृ० ८८ ) ( दीवि० २
पृ० १९६-१९७ ) । [ग] साध्यासमानाधिकरणो हेतुः । यथा
शब्दो नित्यः शब्दत्वादित्यादौ नित्यत्वासमानाधिकरणं शब्दत्वमसाधारणो
हेतु: (मु० २ पृ० १५९ ) ( गौ० वृ० ११२/५ ) । इदं लक्षणं च
नवीनमतानुसारेणोक्तम् । प्राचीनमते त्वयं हेतुर्विरुद्ध एवेति मन्तव्यम् ।
नवीनमते असाधारण्यं साध्यासामानाधिकरण्यम् । एतस्य साध्यसहचार-
ग्रहप्रतिबन्धेन व्याप्तिग्रह प्रतिबन्धो दूषकताबीजम् (गौ० वृ० १/२/५ ) ।
२ ( जाति: ) नित्यसमविशेषः । स च त्रिविधः युक्ताङ्ग्रहीनत्वम्
अयुक्ताङ्गाधिकत्वम् अविषयवृत्तित्वं चेति ( सर्व० पृ० १५३ पूर्ण० ) ।
असाधारणकारणत्वम् –[क] कार्यत्वानवच्छिन्नकार्यतानिरूपितकारण-
ताश्रयत्वम् (त० प्र० ) ( वाक्य० १ पृ० १० ) । [ख ] कार्यत्वा-
तिरिक्तधर्मावच्छिन्नकार्यतानिरूपितकारणताशालित्वम् । यथा घटत्वा-
वच्छिन्नं प्रति दण्डस्यासाधारणकारणत्वम् (न्या० बो० १ पृ०
अत्रेदं बोध्यम् । कार्यमात्रं प्रति कारणं कालादि इत्येव व्यवहारात्काला-
दीनां साधारणकारणत्वम् । दण्डादिकं कार्यमात्रं प्रति कारणम् इति न
व्यवहारः । अपि तु घटादिकं प्रति कारणं दण्डादि इत्येव व्यवहारा -
८) ।
१४ न्या० को०