न्यायकोशः /122
This page has not been fully proofread.
न्यायकोशः ।
दत्यन्ताभावभेदाः प्रदर्श्यन्ते । सामान्याभावश्च - स्वान्यूनानतिरिक्तवृत्तित्व-
स्वनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितत्वोभयसंबन्धेन सामान्यधर्मविशिष्टप्रतियोगिता-
काभावः । विशेषाभावश्च– उक्तोभयसंबन्धेन विशेषधर्मविशिष्टप्रतियोगि-
ताकाभावः । व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नाभावश्च स्वाश्रयावृत्तिःवस्वनिष्ठावच्छे-
दकतानिरूपितत्वोभयसंबन्धेन किंचिद्धर्मविशिष्ट प्रतियोगिताकाभावः ।
विशेषरूपेण सामान्याभावश्च स्वसामानाधिकरण्यस्वाधिकरणवृत्त्यभावप्रति
योगित्वोभयसंबन्धेन प्रतियोगित्व
विशिष्टधर्मावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावः ।
सामान्यरूपेण विशेषाभावश्च स्वसामानाधिकरण्यस्खाधिकरणवृत्त्यभावा-
प्रतियोगित्वोभयसंबन्धेन प्रतियोगित्वविशिष्टधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताका
भावः (ल० च० ३८-३९)। २ प्रमाणविशेषः । व्याप्तिसापेक्षोनुमानम्।
तच्च विरोध्यभावज्ञानाधीनं विरोध्यन्तरकल्पनम् । यथा नकुलाभावज्ञाने
नकुलविरोघिनो व्यालस्य कल्पनम् । कारणाभावादिना कार्या-
भावादिज्ञानम् ( गौ० वृ० २१२ । १ ) । अत्राथमाशयः - न चतुष्टुमैति-
•णान्तरत्वं केचिदाशशङ्किरे । तन । अभावनिष्ठव्याप्तेरनुमानाइत्वे विरो
ह्यार्थापत्तिसंभवाभावप्रामाण्यात् ( गौ० २।२।१ ) इत्यत्राभावस्य प्रमा-
धाभावात् । तेनाभावस्यानुमानान्तर्गतत्वमेव न तु प्रमाणान्तरत्वमिति
( गौ० वृ० २।२।२ ) ।
६८
अभावत्वम्-क इदमिह नास्ति इदमिदं न भवति इत्यादिप्रतीति-
नियामको भावाभावसाधारणः स्वरूप संबन्ध विशेषः (दीधि ० २) । [ख]
प्रतियोगिज्ञानाधीनज्ञान विषयत्वम् ( सि० च० ४ ) ( ल० व० ४ ) ।
[ग] द्रव्यादिषट्रान्योन्याभाववस्वम् (मु० ११४१ ) । [ घ ] भाव-
भिन्नत्वम् (वाक्य० १ ) ( सि० ०१४)। [] समवाय-
एकार्थसमवाय ( सामानाधिकरण्य) एतदन्यतरसंबन्धावच्छिन्न प्रतियोगि
ताकसत्ताभाव इति नव्याः ( दि० १।४१ ) । च भावव्या-
वृत्तोखण्डोपाघिः अनुयोगिताविशेषो वेति संप्रदाय: ( मू० म० १)
( सि० च० ४) (दि० १।४१ ) ।
.
दत्यन्ताभावभेदाः प्रदर्श्यन्ते । सामान्याभावश्च - स्वान्यूनानतिरिक्तवृत्तित्व-
स्वनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितत्वोभयसंबन्धेन सामान्यधर्मविशिष्टप्रतियोगिता-
काभावः । विशेषाभावश्च– उक्तोभयसंबन्धेन विशेषधर्मविशिष्टप्रतियोगि-
ताकाभावः । व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नाभावश्च स्वाश्रयावृत्तिःवस्वनिष्ठावच्छे-
दकतानिरूपितत्वोभयसंबन्धेन किंचिद्धर्मविशिष्ट प्रतियोगिताकाभावः ।
विशेषरूपेण सामान्याभावश्च स्वसामानाधिकरण्यस्वाधिकरणवृत्त्यभावप्रति
योगित्वोभयसंबन्धेन प्रतियोगित्व
विशिष्टधर्मावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावः ।
सामान्यरूपेण विशेषाभावश्च स्वसामानाधिकरण्यस्खाधिकरणवृत्त्यभावा-
प्रतियोगित्वोभयसंबन्धेन प्रतियोगित्वविशिष्टधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताका
भावः (ल० च० ३८-३९)। २ प्रमाणविशेषः । व्याप्तिसापेक्षोनुमानम्।
तच्च विरोध्यभावज्ञानाधीनं विरोध्यन्तरकल्पनम् । यथा नकुलाभावज्ञाने
नकुलविरोघिनो व्यालस्य कल्पनम् । कारणाभावादिना कार्या-
भावादिज्ञानम् ( गौ० वृ० २१२ । १ ) । अत्राथमाशयः - न चतुष्टुमैति-
•णान्तरत्वं केचिदाशशङ्किरे । तन । अभावनिष्ठव्याप्तेरनुमानाइत्वे विरो
ह्यार्थापत्तिसंभवाभावप्रामाण्यात् ( गौ० २।२।१ ) इत्यत्राभावस्य प्रमा-
धाभावात् । तेनाभावस्यानुमानान्तर्गतत्वमेव न तु प्रमाणान्तरत्वमिति
( गौ० वृ० २।२।२ ) ।
६८
अभावत्वम्-क इदमिह नास्ति इदमिदं न भवति इत्यादिप्रतीति-
नियामको भावाभावसाधारणः स्वरूप संबन्ध विशेषः (दीधि ० २) । [ख]
प्रतियोगिज्ञानाधीनज्ञान विषयत्वम् ( सि० च० ४ ) ( ल० व० ४ ) ।
[ग] द्रव्यादिषट्रान्योन्याभाववस्वम् (मु० ११४१ ) । [ घ ] भाव-
भिन्नत्वम् (वाक्य० १ ) ( सि० ०१४)। [] समवाय-
एकार्थसमवाय ( सामानाधिकरण्य) एतदन्यतरसंबन्धावच्छिन्न प्रतियोगि
ताकसत्ताभाव इति नव्याः ( दि० १।४१ ) । च भावव्या-
वृत्तोखण्डोपाघिः अनुयोगिताविशेषो वेति संप्रदाय: ( मू० म० १)
( सि० च० ४) (दि० १।४१ ) ।
.