न्यायकोशः /1134
This page has not been fully proofread.
न्यायकोशः ।
०
दृष्टान्तदोषम् अनुपदर्शितान्वयत्वादियुक्तिदोषम् आत्माश्रयत्वादिव्याघा-
तम् अनुक्तं त्रयमपि समुच्चिनोति ( सा० सं० पृ० १२० ) । अत्र
चकारस्य दृष्टान्ते साधनवैकल्यादिसमुच्चायकत्वम् इति केचिदाहुः ।
तन्न । यथोक्ताः इत्यस्यानन्वयापत्तेः ( गौ० वृ० ५/२/२४ ) इति ।
अत्र भाष्यम् हेत्वाभासाश्च निग्रहस्थानानि हेत्वाभासलक्षणेनैव निग्रह-
स्थानभावः (वात्स्या० ५।२।२४ ) इति । हेत्वाभासा: पुनर्यथा येन
रूपेण पूर्वम् (गौ० सूत्रे १ । २।७४ - ९ ) उक्ताः तेनैव रूपेण तेषां
निग्रहस्थानत्वम् इति न लक्षणान्तरमपेक्षितम् ( गौ० वृ० ५/२/२४ )
( ता० २० परि० ३ श्लो० १५४ ) । ते च हेत्वाभासा:
निग्रहस्थानम् । निग्रहस्थानत्वं प्राप्तानां पुनरेषां पृथगुपदेशो वादे
देशनीयत्वात् । तथा च भाष्यम् निग्रहस्थानेभ्यः पृथगुपदिष्टाः हेत्वाभासा
वादे चोदनीया भविष्यन्तीति (वात्स्या० १२।१९।१ पृ० ६ ) । वार्तिक-
कारैरप्युक्तम् यस्मात्किलेते वादे देश्यन्ते अतः पृथगुपदिश्यन्ते न्याय-
सूत्रेण (१।१।१९ ) (न्या० वा० १ पृ० २० ) इति । [ ख ]
पञ्चरूपोपपन्नत्वाभावे सति तद्रूपेण भासमान : ( गौ० वृ० १ १ २ ४ ) ।
पञ्च रूपाणि तु पक्षसत्त्वम् सपक्षसत्त्वम् विपक्षासत्त्वम् अबाधितत्वम्
असत्प्रतिपक्षितत्वं चेति ( गौ० वृ० ११२।४ ) (बै० उ० ३।१।१७) ।
[ग] पक्षधर्मत्वादीनां पञ्चानां रूपाणां मध्य एकेनापि रूपेण हीनो यो
हेतुः सोपि कतिपयहेतुरूपयोगाद्धेतुवदवभासमानः (त० भा० पू० ४४ )
(वै० उ० ३११ । १७ ) (त० व० ) । तथा चोक्तं तार्किकरक्षायाम्
हेतोः केनापि रूपेण रहिताः कैश्चिदन्विताः । हेत्वाभासा: पञ्चधा ते
गौतमेन प्रपञ्चिताः ॥ (ता० २० श्लो० ८०) (वै० उ० ३।१।१७) ।
अत्र न्यायवार्तिकमपि अन्यतमलिङ्गधर्मानुविधानेन प्रवर्तमाना अहेतवः
सन्तो हेतुवदवभासन्त इति हेत्वाभासा : ( न्या० वा० १५० २० )
इति । [घ ] यस्य हेतोर्यावन्ति रूपाणि गमकतौपयिकानि तदन्यतर-
रूपहीनः स हेतुराभासः (वै० उ० ३ । १ । १७ १० १५९ ) । एवं च
गमकतौ पयिकान्यतररूपशून्यत्वं हेत्वाभासत्वम् । तेन अन्यतररूपशून्य-
त्वस्य निश्चयवत् संदेहोप्यनुमितिप्रतिबन्धकः वादिहेतोरसाधकतासाधकः ।
१०८०
०
दृष्टान्तदोषम् अनुपदर्शितान्वयत्वादियुक्तिदोषम् आत्माश्रयत्वादिव्याघा-
तम् अनुक्तं त्रयमपि समुच्चिनोति ( सा० सं० पृ० १२० ) । अत्र
चकारस्य दृष्टान्ते साधनवैकल्यादिसमुच्चायकत्वम् इति केचिदाहुः ।
तन्न । यथोक्ताः इत्यस्यानन्वयापत्तेः ( गौ० वृ० ५/२/२४ ) इति ।
अत्र भाष्यम् हेत्वाभासाश्च निग्रहस्थानानि हेत्वाभासलक्षणेनैव निग्रह-
स्थानभावः (वात्स्या० ५।२।२४ ) इति । हेत्वाभासा: पुनर्यथा येन
रूपेण पूर्वम् (गौ० सूत्रे १ । २।७४ - ९ ) उक्ताः तेनैव रूपेण तेषां
निग्रहस्थानत्वम् इति न लक्षणान्तरमपेक्षितम् ( गौ० वृ० ५/२/२४ )
( ता० २० परि० ३ श्लो० १५४ ) । ते च हेत्वाभासा:
निग्रहस्थानम् । निग्रहस्थानत्वं प्राप्तानां पुनरेषां पृथगुपदेशो वादे
देशनीयत्वात् । तथा च भाष्यम् निग्रहस्थानेभ्यः पृथगुपदिष्टाः हेत्वाभासा
वादे चोदनीया भविष्यन्तीति (वात्स्या० १२।१९।१ पृ० ६ ) । वार्तिक-
कारैरप्युक्तम् यस्मात्किलेते वादे देश्यन्ते अतः पृथगुपदिश्यन्ते न्याय-
सूत्रेण (१।१।१९ ) (न्या० वा० १ पृ० २० ) इति । [ ख ]
पञ्चरूपोपपन्नत्वाभावे सति तद्रूपेण भासमान : ( गौ० वृ० १ १ २ ४ ) ।
पञ्च रूपाणि तु पक्षसत्त्वम् सपक्षसत्त्वम् विपक्षासत्त्वम् अबाधितत्वम्
असत्प्रतिपक्षितत्वं चेति ( गौ० वृ० ११२।४ ) (बै० उ० ३।१।१७) ।
[ग] पक्षधर्मत्वादीनां पञ्चानां रूपाणां मध्य एकेनापि रूपेण हीनो यो
हेतुः सोपि कतिपयहेतुरूपयोगाद्धेतुवदवभासमानः (त० भा० पू० ४४ )
(वै० उ० ३११ । १७ ) (त० व० ) । तथा चोक्तं तार्किकरक्षायाम्
हेतोः केनापि रूपेण रहिताः कैश्चिदन्विताः । हेत्वाभासा: पञ्चधा ते
गौतमेन प्रपञ्चिताः ॥ (ता० २० श्लो० ८०) (वै० उ० ३।१।१७) ।
अत्र न्यायवार्तिकमपि अन्यतमलिङ्गधर्मानुविधानेन प्रवर्तमाना अहेतवः
सन्तो हेतुवदवभासन्त इति हेत्वाभासा : ( न्या० वा० १५० २० )
इति । [घ ] यस्य हेतोर्यावन्ति रूपाणि गमकतौपयिकानि तदन्यतर-
रूपहीनः स हेतुराभासः (वै० उ० ३ । १ । १७ १० १५९ ) । एवं च
गमकतौ पयिकान्यतररूपशून्यत्वं हेत्वाभासत्वम् । तेन अन्यतररूपशून्य-
त्वस्य निश्चयवत् संदेहोप्यनुमितिप्रतिबन्धकः वादिहेतोरसाधकतासाधकः ।
१०८०