न्यायकोशः /1107
This page has not been fully proofread.
१०५३
संयोग विशेषा-
प्रत्यक्षाकारं
न्यायकोशः ।
तस्यामवस्थायां प्रबन्धेन प्राणापानसंतानप्रवृत्तावात्ममनः
त्स्वापाख्यात् संस्काराञ्चेन्द्रियद्वारेणेवा सत्स्वपि विषयेषु
ज्ञानमुत्पद्यते ( प्रशस्त० गु० पृ० २५ ) । अत्र च मानसं ज्ञानं
ज्ञानलक्षणरूपालौकिकसंनिकर्षाद्भवति स्मरणं च संस्कारात् इति विशेषः
(वै० वि० ९।२।७ ) । तच्च स्वप्नज्ञानं त्रिविधम् ( १ ) किंचित्
संस्कारपाटवात् (२) किंचित् धातूनां वातपित्तश्लेष्मणां दोषात्
( ३ ) किंचित् धर्माधर्मरूपादृष्टविशेषाच्चोत्पद्यते । तत्राद्यं ( १)
यथा कामी क्रुद्धो वा यदा यमर्थमादृतश्चिन्तयन्स्वपिति तदा सैव
चिन्तासंततिः प्रत्यक्षाकारा संजायते ( प्रशस्त ० २ पृ० २५ ) ।
यथा वा पुराणादिश्रवणजनित संस्कारवशाज्जायते कर्णार्जुनीयं युद्धमिदम्
इत्याकारम् । द्वितीयं ( २ ) यथा वातदोषादाकाशगमनवसुन्धरा-
पर्यटनव्याघ्रादिभयपलायनादीनि पश्यति । पित्तोपचयदोषमहिम्ना वहि-
प्रवेशवह्निज्वालालिङ्गनकनकपर्वत विद्युल्लता विस्फुरणदिग्दाहादिकं पश्यति ।
श्लेष्मदोषप्राबल्यात्तु समुद्रसंतरणनदीमज्जनधारासारवर्षणरजतपर्वतादि
पश्यति । तृतीयं ( ३ ) यथा तज्जन्मानुभूतेषु जन्मान्तरानुभूतेषु वा
सिद्धोपप्लुतान्तःकरणस्य यज्ज्ञानमुत्पद्यते तत्र शुभावेदकं धर्मात् गजारो-
हणपर्वतारोहणच्छत्रलाभपाय सभक्षणराजसंदर्शनादिविषयकम् । अध-
र्मात्तु तैलाभ्यञ्जनान्धकूपपतनोष्ट्रारोहणपङ्कमज्जनस्व विवाहदर्शनादि
विषयकं
स्वप्नज्ञानमुत्पद्यते ( बै० उ० ९ । २।७ ) इति । सांख्या मायावादिवेदा-
न्तिनश्च संस्कारमात्रजन्यः स्वप्नावस्थाशब्दवाच्यो बुद्धेर्विषयाकारः परि-
णामः स्वप्नः इत्याहुः । स्वप्नस्थपदार्थविषये सत्यत्वमिथ्यात्वाभ्यां विप्रति-
पत्तिः । तत्र स्वप्नदृष्टपदार्थस्य मिथ्यात्वम् इति मायावादिवेदान्तिनोङ्गीचक्रुः ।
श्रुतिश्च स यत्र प्रस्वपिति इत्युपक्रम्य न तत्र रथा न रथयोगा न पन्थानो
भवन्ति अथ रथान्रथयोगान् पथः सृजते ( बृह० उप० ६/३/९ - १० )
इति । सूत्रं च मायामात्रं तु कार्येनानभिव्यक्तस्वरूपत्वात् (ब्रह्मसू०
अ० ३ पा० २ सू० ३ ) इति । तथा सूचकच हि श्रुतेराचक्षते च
तद्विदः ( ब्रह्मसू० अ० ३ पा० २ सू० ४ ) इति । सूचकश्च
›
हि स्वप्नो भवति भविष्यतोः साध्वसाधुनोः । तथा हि श्रूयते
संयोग विशेषा-
प्रत्यक्षाकारं
न्यायकोशः ।
तस्यामवस्थायां प्रबन्धेन प्राणापानसंतानप्रवृत्तावात्ममनः
त्स्वापाख्यात् संस्काराञ्चेन्द्रियद्वारेणेवा सत्स्वपि विषयेषु
ज्ञानमुत्पद्यते ( प्रशस्त० गु० पृ० २५ ) । अत्र च मानसं ज्ञानं
ज्ञानलक्षणरूपालौकिकसंनिकर्षाद्भवति स्मरणं च संस्कारात् इति विशेषः
(वै० वि० ९।२।७ ) । तच्च स्वप्नज्ञानं त्रिविधम् ( १ ) किंचित्
संस्कारपाटवात् (२) किंचित् धातूनां वातपित्तश्लेष्मणां दोषात्
( ३ ) किंचित् धर्माधर्मरूपादृष्टविशेषाच्चोत्पद्यते । तत्राद्यं ( १)
यथा कामी क्रुद्धो वा यदा यमर्थमादृतश्चिन्तयन्स्वपिति तदा सैव
चिन्तासंततिः प्रत्यक्षाकारा संजायते ( प्रशस्त ० २ पृ० २५ ) ।
यथा वा पुराणादिश्रवणजनित संस्कारवशाज्जायते कर्णार्जुनीयं युद्धमिदम्
इत्याकारम् । द्वितीयं ( २ ) यथा वातदोषादाकाशगमनवसुन्धरा-
पर्यटनव्याघ्रादिभयपलायनादीनि पश्यति । पित्तोपचयदोषमहिम्ना वहि-
प्रवेशवह्निज्वालालिङ्गनकनकपर्वत विद्युल्लता विस्फुरणदिग्दाहादिकं पश्यति ।
श्लेष्मदोषप्राबल्यात्तु समुद्रसंतरणनदीमज्जनधारासारवर्षणरजतपर्वतादि
पश्यति । तृतीयं ( ३ ) यथा तज्जन्मानुभूतेषु जन्मान्तरानुभूतेषु वा
सिद्धोपप्लुतान्तःकरणस्य यज्ज्ञानमुत्पद्यते तत्र शुभावेदकं धर्मात् गजारो-
हणपर्वतारोहणच्छत्रलाभपाय सभक्षणराजसंदर्शनादिविषयकम् । अध-
र्मात्तु तैलाभ्यञ्जनान्धकूपपतनोष्ट्रारोहणपङ्कमज्जनस्व विवाहदर्शनादि
विषयकं
स्वप्नज्ञानमुत्पद्यते ( बै० उ० ९ । २।७ ) इति । सांख्या मायावादिवेदा-
न्तिनश्च संस्कारमात्रजन्यः स्वप्नावस्थाशब्दवाच्यो बुद्धेर्विषयाकारः परि-
णामः स्वप्नः इत्याहुः । स्वप्नस्थपदार्थविषये सत्यत्वमिथ्यात्वाभ्यां विप्रति-
पत्तिः । तत्र स्वप्नदृष्टपदार्थस्य मिथ्यात्वम् इति मायावादिवेदान्तिनोङ्गीचक्रुः ।
श्रुतिश्च स यत्र प्रस्वपिति इत्युपक्रम्य न तत्र रथा न रथयोगा न पन्थानो
भवन्ति अथ रथान्रथयोगान् पथः सृजते ( बृह० उप० ६/३/९ - १० )
इति । सूत्रं च मायामात्रं तु कार्येनानभिव्यक्तस्वरूपत्वात् (ब्रह्मसू०
अ० ३ पा० २ सू० ३ ) इति । तथा सूचकच हि श्रुतेराचक्षते च
तद्विदः ( ब्रह्मसू० अ० ३ पा० २ सू० ४ ) इति । सूचकश्च
›
हि स्वप्नो भवति भविष्यतोः साध्वसाधुनोः । तथा हि श्रूयते