न्यायकोशः /1070
This page has not been fully proofread.
१०१६
न्यायकोशः ।
FAUNA
ज्ञानमित्यस्यार्थश्च इन्द्रियसंबद्ध विशेष्यकं सामान्यप्रकारकं ज्ञानम् इति ।
अत्रार्थे व्युत्पत्ति: सामान्यं लक्षणं निरूपकं विषयः यस्य तत् (मु०
१ पृ० १३०) ( दीधि० २ पृ० ८० ) इति । इदानीं सामान्य
लक्षणज्ञानलक्षणयोः संनिकर्षयोर्भेद उच्यते । तत्र सामान्यलक्षण-
संनिकर्षः सामान्याश्रय सकलव्यक्तिविषयकं ज्ञानं जनयति । ज्ञानलक्षण-
संनिकर्षस्तु यस्य सामान्यस्य ज्ञानं संनिकर्षः अस्ति तस्यैव ज्ञानं जनयति
( भा०प० ) (मु० ) इति । अथ कारणतावच्छेदकभेदेन कार्य-
तावच्छेदकमेदेन च तयोर्भेद उच्यते । तत्र सामान्यलक्षणायाः कार्य-
कारणभावश्च तत्तत्संबन्धावच्छिन्नघटत्वादिप्रकारिताशालिज्ञानत्वेन स्वरू
पतस्तत्संबन्धावच्छिन्नघटत्वादिप्रकारिताकतत्तत्संबन्धावच्छिन्नघटत्वाद्या
तावच्छेदकं तु सामान्यतः संसर्गावच्छिन्नघटत्वादिविषयताशालिज्ञानत्वम् ।
श्रयताशालिमुख्य विशेष्यकप्रत्यक्षत्वेन इति । ज्ञानलक्षणायाः कारण-
घटत्वादिप्रकारकज्ञानादिव घटत्वादिविषयक (घटत्वादिविशेष्यक) ज्ञानादपि
घटत्वादिप्रकारकोपनीतभानोदयात् । केचित्तु ज्ञानलक्षणायाः सप्रकारक
घटत्वादिज्ञानत्वं कारणतावच्छेदकम् इत्याहुः । भाषापरिच्छेदकारादयस्
संसर्गावच्छिन्नतद्विषयताशालिज्ञानत्वेन कारणता योगजधर्माजन्यसामान्य-
लक्षणाप्रत्यासत्त्यजन्यतद्विषयकप्रत्यक्षत्वेन कार्यता इत्याहुः । अत्र
तद्विषयिता चालौकिकी ग्राह्या । तेन तल्लौकिकप्रत्यक्षे न व्यभिचारः
( म० म० २ पृ० २७१ ) ।
सामान्यलक्षणा – ( प्रत्यासत्तिः ) सामान्यलक्षण शब्दवद स्यार्थो नुसंधेयः ।
सामान्य विधिः – ( विधि: ) १ विशेषापवाद्यो विधिः । यथा का
न्याय तक्रम् इति विशेषापवाद्यः सर्वेभ्यो दधि दीयताम् इति सामान्य-
कौण्डि-
विधिः । यथा वा मतविशेषे अग्नीषोमीयं पशुमालभत त
इति विशेषाप
वाद्यो न हिंस्यात्सर्वा भूतानि इति हिंसासामान्यनिषेधविधिः सामान्य
विधिः । शिष्टं सामान्यशब्दे दृश्यम् । २ मीमांसकास्तु अनारम्य विधिः
यथा सामिधेन्यूचा साप्तदश्यस्यानारभ्याधीतत्वेन सामान्यविधिः । य
वा यस्य पर्णमयी जुहूर्भवति न स पापड श्लोक शृणोति (तैत्ति
न्यायकोशः ।
FAUNA
ज्ञानमित्यस्यार्थश्च इन्द्रियसंबद्ध विशेष्यकं सामान्यप्रकारकं ज्ञानम् इति ।
अत्रार्थे व्युत्पत्ति: सामान्यं लक्षणं निरूपकं विषयः यस्य तत् (मु०
१ पृ० १३०) ( दीधि० २ पृ० ८० ) इति । इदानीं सामान्य
लक्षणज्ञानलक्षणयोः संनिकर्षयोर्भेद उच्यते । तत्र सामान्यलक्षण-
संनिकर्षः सामान्याश्रय सकलव्यक्तिविषयकं ज्ञानं जनयति । ज्ञानलक्षण-
संनिकर्षस्तु यस्य सामान्यस्य ज्ञानं संनिकर्षः अस्ति तस्यैव ज्ञानं जनयति
( भा०प० ) (मु० ) इति । अथ कारणतावच्छेदकभेदेन कार्य-
तावच्छेदकमेदेन च तयोर्भेद उच्यते । तत्र सामान्यलक्षणायाः कार्य-
कारणभावश्च तत्तत्संबन्धावच्छिन्नघटत्वादिप्रकारिताशालिज्ञानत्वेन स्वरू
पतस्तत्संबन्धावच्छिन्नघटत्वादिप्रकारिताकतत्तत्संबन्धावच्छिन्नघटत्वाद्या
तावच्छेदकं तु सामान्यतः संसर्गावच्छिन्नघटत्वादिविषयताशालिज्ञानत्वम् ।
श्रयताशालिमुख्य विशेष्यकप्रत्यक्षत्वेन इति । ज्ञानलक्षणायाः कारण-
घटत्वादिप्रकारकज्ञानादिव घटत्वादिविषयक (घटत्वादिविशेष्यक) ज्ञानादपि
घटत्वादिप्रकारकोपनीतभानोदयात् । केचित्तु ज्ञानलक्षणायाः सप्रकारक
घटत्वादिज्ञानत्वं कारणतावच्छेदकम् इत्याहुः । भाषापरिच्छेदकारादयस्
संसर्गावच्छिन्नतद्विषयताशालिज्ञानत्वेन कारणता योगजधर्माजन्यसामान्य-
लक्षणाप्रत्यासत्त्यजन्यतद्विषयकप्रत्यक्षत्वेन कार्यता इत्याहुः । अत्र
तद्विषयिता चालौकिकी ग्राह्या । तेन तल्लौकिकप्रत्यक्षे न व्यभिचारः
( म० म० २ पृ० २७१ ) ।
सामान्यलक्षणा – ( प्रत्यासत्तिः ) सामान्यलक्षण शब्दवद स्यार्थो नुसंधेयः ।
सामान्य विधिः – ( विधि: ) १ विशेषापवाद्यो विधिः । यथा का
न्याय तक्रम् इति विशेषापवाद्यः सर्वेभ्यो दधि दीयताम् इति सामान्य-
कौण्डि-
विधिः । यथा वा मतविशेषे अग्नीषोमीयं पशुमालभत त
इति विशेषाप
वाद्यो न हिंस्यात्सर्वा भूतानि इति हिंसासामान्यनिषेधविधिः सामान्य
विधिः । शिष्टं सामान्यशब्दे दृश्यम् । २ मीमांसकास्तु अनारम्य विधिः
यथा सामिधेन्यूचा साप्तदश्यस्यानारभ्याधीतत्वेन सामान्यविधिः । य
वा यस्य पर्णमयी जुहूर्भवति न स पापड श्लोक शृणोति (तैत्ति