न्यायकोशः /1002
This page has not been fully proofread.
९४८
न्यायकोशः ।
दूषकध्वम् ( चि० २ पृ० ९५ ) । एतज्ज्ञानं च साक्षादनुमितिप्रतिब-
न्धकम् । वह्निव्याप्यधूमवान् वह्नयभावव्याप्यपाषाणमयत्ववांश्च पर्वतः
इति द्विविधपरामर्शे सति एकस्मादप्यनुमितेरसंभवात् परस्परं प्रतिबन्धात्
( त० कौ० २ पृ० १४ ) इति । अत्र च परस्परानुमितिप्रतिबन्ध एवं
फलम् तदेव दूषकताबीजम् इति बोध्यम् ( म० प्र० २ १० २७ ) ।
परस्पराभावव्याप्यवत्ताज्ञानात्परस्परानुमितिप्रतिबन्धः फलम् (मु०१
पृ० १६० ) । अत्र च द्वयोरपि हेत्वोः परस्परसाध्याभावसाय-
कत्वात् मिथः सम्प्रतिपक्षत्वम् । रत्नकोषकारास्तु सत्प्रतिपक्षाम्यो
विरोधिपरामर्शद्वयेन प्रत्येकं स्वसाध्यानुमितिः संशयरूपा जन्यते ।
• इत्याहुः ( चि० २ पृ० ९६ ) । एतन्मते तद्वत्ताबुद्धौ तदभावव्याय-
विरुद्धोभयज्ञानसामग्र्याः संशयजनकत्वात् । संशयद्वारास्य दूषकव
वत्ताज्ञानस्य प्रतिबन्धकत्वं नास्तीत्यवधेयम् । [ख] अगृहीता-
प्रामाण्यक साध्यव्याप्यवत्त्वेनोपस्थितिकालीन गृहीताप्रामाण्य कतदभावव्या
प्यवत्त्वेनोपस्थितिविषयः (मु० २ पृ० १६० ) । अत्रत्यपदप्रयोजन
मुच्यते । नित्यत्वव्याप्यशब्दत्ववत्ताज्ञानशून्यकालीना नित्यत्वव्याप्यकृत
कत्वपरामर्शसत्त्वेपि सत्प्रतिपक्षव्यवहाराभावात् कालीनान्तं तदुपस्थिति
विशेषणम् । गृहीताप्रामाण्य कनित्यत्वव्याप्यवत्ताज्ञान कालीना नित्यत्वव्याप्य
इति
● मोपस्थितिविशेषणम् । तादृशकालीनानित्यत्वव्याप्यवत्ता परामर्शसवपि
कृतकत्वपरामर्शसत्त्वेपि तद्व्यवहाराभावात् अगृहीताप्रामाण्यक इति प्रथक
तत्राप्रामाण्यग्रहकाले तथा व्यवहाराभावात् अगृहीताप्रामाण्यक
द्वितीयोपस्थिति विशेषणम् ( दि० २ हेत्वा० पृ० १६० ) । (ग)
श्रावणत्वाच्छब्दत्ववत् शब्दः अनित्यः कार्यत्वात्पटवत् (त०
यस्य साध्याभावसाधकं हेत्वन्तरम् स सत्प्रतिपक्षः । यथा शब्दो निला
इति । अत्रानुमानद्वये श्रावणत्वं हेतुः सत्प्रतिपक्ष इति विज्ञेयम्
एतलक्षणार्थे प्राञ्च आहुः । यत्संबन्धि यत्साध्यं तदभावव्याप्यहेत्वन्ता
'ज्ञानं पक्षेस्ति स सत्प्रतिपक्षः इति । प्राचामयमाशयः । प्रकृतसा
सं०
व्याप्यत्वेन ज्ञायमानो यः प्रकृतहेतुः
• त्वज्ञानदशायामेव तस्य सत्प्रतिपक्षता इति । एतत्सूचनाय हेत्वन्तर
ततोन्यस्मिन्हेतौ साध्याभावव्या
न्यायकोशः ।
दूषकध्वम् ( चि० २ पृ० ९५ ) । एतज्ज्ञानं च साक्षादनुमितिप्रतिब-
न्धकम् । वह्निव्याप्यधूमवान् वह्नयभावव्याप्यपाषाणमयत्ववांश्च पर्वतः
इति द्विविधपरामर्शे सति एकस्मादप्यनुमितेरसंभवात् परस्परं प्रतिबन्धात्
( त० कौ० २ पृ० १४ ) इति । अत्र च परस्परानुमितिप्रतिबन्ध एवं
फलम् तदेव दूषकताबीजम् इति बोध्यम् ( म० प्र० २ १० २७ ) ।
परस्पराभावव्याप्यवत्ताज्ञानात्परस्परानुमितिप्रतिबन्धः फलम् (मु०१
पृ० १६० ) । अत्र च द्वयोरपि हेत्वोः परस्परसाध्याभावसाय-
कत्वात् मिथः सम्प्रतिपक्षत्वम् । रत्नकोषकारास्तु सत्प्रतिपक्षाम्यो
विरोधिपरामर्शद्वयेन प्रत्येकं स्वसाध्यानुमितिः संशयरूपा जन्यते ।
• इत्याहुः ( चि० २ पृ० ९६ ) । एतन्मते तद्वत्ताबुद्धौ तदभावव्याय-
विरुद्धोभयज्ञानसामग्र्याः संशयजनकत्वात् । संशयद्वारास्य दूषकव
वत्ताज्ञानस्य प्रतिबन्धकत्वं नास्तीत्यवधेयम् । [ख] अगृहीता-
प्रामाण्यक साध्यव्याप्यवत्त्वेनोपस्थितिकालीन गृहीताप्रामाण्य कतदभावव्या
प्यवत्त्वेनोपस्थितिविषयः (मु० २ पृ० १६० ) । अत्रत्यपदप्रयोजन
मुच्यते । नित्यत्वव्याप्यशब्दत्ववत्ताज्ञानशून्यकालीना नित्यत्वव्याप्यकृत
कत्वपरामर्शसत्त्वेपि सत्प्रतिपक्षव्यवहाराभावात् कालीनान्तं तदुपस्थिति
विशेषणम् । गृहीताप्रामाण्य कनित्यत्वव्याप्यवत्ताज्ञान कालीना नित्यत्वव्याप्य
इति
● मोपस्थितिविशेषणम् । तादृशकालीनानित्यत्वव्याप्यवत्ता परामर्शसवपि
कृतकत्वपरामर्शसत्त्वेपि तद्व्यवहाराभावात् अगृहीताप्रामाण्यक इति प्रथक
तत्राप्रामाण्यग्रहकाले तथा व्यवहाराभावात् अगृहीताप्रामाण्यक
द्वितीयोपस्थिति विशेषणम् ( दि० २ हेत्वा० पृ० १६० ) । (ग)
श्रावणत्वाच्छब्दत्ववत् शब्दः अनित्यः कार्यत्वात्पटवत् (त०
यस्य साध्याभावसाधकं हेत्वन्तरम् स सत्प्रतिपक्षः । यथा शब्दो निला
इति । अत्रानुमानद्वये श्रावणत्वं हेतुः सत्प्रतिपक्ष इति विज्ञेयम्
एतलक्षणार्थे प्राञ्च आहुः । यत्संबन्धि यत्साध्यं तदभावव्याप्यहेत्वन्ता
'ज्ञानं पक्षेस्ति स सत्प्रतिपक्षः इति । प्राचामयमाशयः । प्रकृतसा
सं०
व्याप्यत्वेन ज्ञायमानो यः प्रकृतहेतुः
• त्वज्ञानदशायामेव तस्य सत्प्रतिपक्षता इति । एतत्सूचनाय हेत्वन्तर
ततोन्यस्मिन्हेतौ साध्याभावव्या