2023-02-20 00:57:10 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
८८८
न्यायकोशः ।
( जैमि० ३११ १४ ) इति च । [ ख ] यः परार्थः स शेषः ( जै०
सू० वृ० ३।१।२ ) । पारायै च परोदेशप्रवृत्तकृतिव्याप्यत्वम् ।
७ पौराणिकास्तु भगवतो मूर्तिविशेष इत्याहुः । तदुक्तम् एका भगवतो
मूर्तिर्ज्ञानरूपा शिवाऽमला । वासुदेवाभिधाना सा गुणातीता सुनि-
ष्कला ॥ द्वितीया कालसंज्ञा च तामसी शेषसंज्ञिता । निहन्ति सकलां-
भ्रान्ते वैष्णवी परमा तनुः ॥ ( कूर्मपु० अ० ४८) इति ।
८ ताधिकार प्रसादानिजनिर्माल्यदाने शेषेति कीर्तिता इत्याहुः ।
९ काव्यज्ञास्तु सर्पराज इत्याहुः ।
शेषवत् – ( अनुमानम् ) १ यत्र कार्येण कारणमनुमीयते तत्
पूर्वोदकविपरीतमुदकम् नद्याः पूर्णत्वं शीघ्रत्वं च दृष्ट्वा स्रोतसोनुमीयते
भूता वृष्टिः इति (वात्स्या० १११।५) । अत्र वृत्तिकार इत्थं व्यवृत । शेषः
कार्यम् तलिङ्गकं शेषवत् । यथा नदीवृद्ध्या वृष्ट्यनुमानम् । अथ वा
शेषो व्यतिरेकः । तद्वत्केवलव्य तिरेकीत्यर्थः । यथा पृथिवीतरेभ्यो भियते
गन्धवत्त्वात् इत्यादि (गौ० वृ० ११११५) । २ शेषवन्नाम परिशेषः । स
च प्रसक्तप्रतिषेधेन्यत्राप्रसङ्गाच्छिष्यमाणे संप्रत्ययः । यथा सदनित्यमित्येव-
मादिना द्रव्यगुणकर्मणामविशेषेण सामान्यविशेषसमवायेभ्यो निर्भक्तस्य
शब्दस्य तस्मिन्द्रव्यकर्मगुणसंशये न द्रव्यम् एकद्रव्यत्वात् न कर्म
शब्दान्तरहेतुत्वात् यस्तु शिष्यते सोयम् इति शब्दस्य गुणत्व प्रतिपत्तिः
( वात्स्या० १/१/५ ) ।
शोकः – ( दोषः ) [ क ] इष्टवियोगे तल्लाभानई ताज्ञानम् ( गौ० १०
४।१।३ ) । यथा अशोच्यानन्वशोचस्त्वम् ( गीता २।४५) इत्यादौ ।
यथा वा निवसति तरुणी ते कोक शोकं विमुख ( मुकु० भाण० )
इत्यादौ च शोकशब्दस्यार्थः । [ ख ] केचित्तु इष्टवियोगजातो दुःखा-
नुगुणश्चित्तवृत्तिविशेष इत्याहु: ( वाच० ) । [ग] इष्टविषयवियोगे
सति तत्प्राध्यशक्यप्रार्थना शोकः ( न्या० वा० ) ।
शोषणम् – १ वातादिना रसाद्यपहारेण काठिन्यापादनम् । यथा पृथिवीं
शोषयति इत्यादौ । २ चोषणेन रसाकर्षणम् ( हेमच० ) । ३ कामस्य
न्यायकोशः ।
( जैमि० ३११ १४ ) इति च । [ ख ] यः परार्थः स शेषः ( जै०
सू० वृ० ३।१।२ ) । पारायै च परोदेशप्रवृत्तकृतिव्याप्यत्वम् ।
७ पौराणिकास्तु भगवतो मूर्तिविशेष इत्याहुः । तदुक्तम् एका भगवतो
मूर्तिर्ज्ञानरूपा शिवाऽमला । वासुदेवाभिधाना सा गुणातीता सुनि-
ष्कला ॥ द्वितीया कालसंज्ञा च तामसी शेषसंज्ञिता । निहन्ति सकलां-
भ्रान्ते वैष्णवी परमा तनुः ॥ ( कूर्मपु० अ० ४८) इति ।
८ ताधिकार प्रसादानिजनिर्माल्यदाने शेषेति कीर्तिता इत्याहुः ।
९ काव्यज्ञास्तु सर्पराज इत्याहुः ।
शेषवत् – ( अनुमानम् ) १ यत्र कार्येण कारणमनुमीयते तत्
पूर्वोदकविपरीतमुदकम् नद्याः पूर्णत्वं शीघ्रत्वं च दृष्ट्वा स्रोतसोनुमीयते
भूता वृष्टिः इति (वात्स्या० १११।५) । अत्र वृत्तिकार इत्थं व्यवृत । शेषः
कार्यम् तलिङ्गकं शेषवत् । यथा नदीवृद्ध्या वृष्ट्यनुमानम् । अथ वा
शेषो व्यतिरेकः । तद्वत्केवलव्य तिरेकीत्यर्थः । यथा पृथिवीतरेभ्यो भियते
गन्धवत्त्वात् इत्यादि (गौ० वृ० ११११५) । २ शेषवन्नाम परिशेषः । स
च प्रसक्तप्रतिषेधेन्यत्राप्रसङ्गाच्छिष्यमाणे संप्रत्ययः । यथा सदनित्यमित्येव-
मादिना द्रव्यगुणकर्मणामविशेषेण सामान्यविशेषसमवायेभ्यो निर्भक्तस्य
शब्दस्य तस्मिन्द्रव्यकर्मगुणसंशये न द्रव्यम् एकद्रव्यत्वात् न कर्म
शब्दान्तरहेतुत्वात् यस्तु शिष्यते सोयम् इति शब्दस्य गुणत्व प्रतिपत्तिः
( वात्स्या० १/१/५ ) ।
शोकः – ( दोषः ) [ क ] इष्टवियोगे तल्लाभानई ताज्ञानम् ( गौ० १०
४।१।३ ) । यथा अशोच्यानन्वशोचस्त्वम् ( गीता २।४५) इत्यादौ ।
यथा वा निवसति तरुणी ते कोक शोकं विमुख ( मुकु० भाण० )
इत्यादौ च शोकशब्दस्यार्थः । [ ख ] केचित्तु इष्टवियोगजातो दुःखा-
नुगुणश्चित्तवृत्तिविशेष इत्याहु: ( वाच० ) । [ग] इष्टविषयवियोगे
सति तत्प्राध्यशक्यप्रार्थना शोकः ( न्या० वा० ) ।
शोषणम् – १ वातादिना रसाद्यपहारेण काठिन्यापादनम् । यथा पृथिवीं
शोषयति इत्यादौ । २ चोषणेन रसाकर्षणम् ( हेमच० ) । ३ कामस्य