2023-02-20 00:54:10 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
न्यायकोशः ।
-
-
वा योन्तः सहचारः अव्यभिचरितसहचार एकान्तः । तदानैकान्तिकः
(गौ० दृ० १।२।४६ ) । अनैकान्तिकः सम्पमिचारशब्देन व्यवयिते ।
वैशेषिकमते तु संदिग्ध इत्युच्यते च इति बोध्यम् । अनेकान्तिककक्षणं
च साधारणायन्यतमत्वम् ( मु० ) ( बाक्य० ) । अथवा सब्यमिचार-
त्वात्मकदोषवस्त्वम् । शिष्टं सर्व तु सव्यभिचारलक्षणव्यारूयानावसरे संपा-
दयिष्यते । एकमात्रष्याप्तिप्राह कसहचारवानै कान्तिकः । तदन्योनैकान्तिकः
( गौ० दृ० १ । २।४६ ) । निदर्शनम् [ क ] नित्यः शब्दः अस्पर्शला-
दिव्यत्रास्पर्शत्वादित्यनैकान्तिको हेतुर्योध्यः । तथा हि यत्र नित्यत्वा भावो
मामानित्यत्वं तत्रास्पर्शत्वाभावो नाम स्पर्शवत्वम् । यथा कुम्मः । तत्र हि
स्पर्शवत्वमनित्यत्वं च । तथा यत्रास्पर्शत्वं तत्र नित्यत्वं यथा आत्मा । एवं
द्विविधदृष्टान्तसंभवेपि उभयोरपि बुद्धौ व्यभिचारः । तथा हि - बुद्धावनि-
त्यत्वेपि स्पर्शबत्रं नास्ति तथा अस्पर्शत्वेपि नित्यत्वं नास्तीति सव्यभिचार-
त्वादनैकान्तिकः । एवं चात्र नित्यत्वमप्येकोन्तः । अनित्यत्वमप्येकोन्तः ।
एकस्मिन्नन्ते विद्यत इत्यैकान्तिकः । विपर्ययादनैकान्तिकः । उभ्यान्तव्या-
पकत्वादिति वात्स्यायनमाध्ये ( १।२।४६ ) स्पष्टम् । [ख] यस्माद्विषाणी
तस्माद्गोरिति यानैकान्तिकस्योदाहरणम् ( ३० ३।१।१७ ) । [ग]
यथा वा घूमबान्वद्वेरित्यत्र वहिरनैकान्तिकः ( त० सं ) । साध्यसंदेहजन-
कपक्षधर्मताज्ञानविषयोनैकान्तिकः (३० वि० ३।१।१५) (त० ६० ) ।
इदं लक्षणं पूर्व प्राचीनमतानुसारेणोक्तमिति ज्ञेयम् । नवीनमतानुसारेण
लक्षणं तु सव्यभिचारत्त्र शब्दव्याख्यानावसरे संपादयिष्यते । साध्यसंदे-
हश्च त्रिविधः । पक्षे सहचरत्वाद्वा साध्यतव्रहितत्वयोः । सामान्याद्वा विशे-
वाद्वा संशयो भवति त्रिधा । तदर्थव - साध्यतदभावयोः पक्ष एव
हेतुसाहचर्यदर्शनात् संशयो भवति । यथा सर्वमनित्यं प्रमेयत्वादिलादौ ।
( अयमनुपसंहारी ) । सामान्यधर्मदर्शनादपि संशयो भवति । यथा घटः
क्षितित्ववान् द्रव्यत्वादित्यादौ । द्रव्यत्वं हि क्षितित्ववति घटादौ सद्भाव-
यति जलादी व वर्तत इति साधारणधर्मदर्शनादेमात्र संशय इति ।
(अयं साधारणा नैकान्तिकः) मित्रवर्गदर्शनादमि संशमो भवति । यथा
may
-
-
वा योन्तः सहचारः अव्यभिचरितसहचार एकान्तः । तदानैकान्तिकः
(गौ० दृ० १।२।४६ ) । अनैकान्तिकः सम्पमिचारशब्देन व्यवयिते ।
वैशेषिकमते तु संदिग्ध इत्युच्यते च इति बोध्यम् । अनेकान्तिककक्षणं
च साधारणायन्यतमत्वम् ( मु० ) ( बाक्य० ) । अथवा सब्यमिचार-
त्वात्मकदोषवस्त्वम् । शिष्टं सर्व तु सव्यभिचारलक्षणव्यारूयानावसरे संपा-
दयिष्यते । एकमात्रष्याप्तिप्राह कसहचारवानै कान्तिकः । तदन्योनैकान्तिकः
( गौ० दृ० १ । २।४६ ) । निदर्शनम् [ क ] नित्यः शब्दः अस्पर्शला-
दिव्यत्रास्पर्शत्वादित्यनैकान्तिको हेतुर्योध्यः । तथा हि यत्र नित्यत्वा भावो
मामानित्यत्वं तत्रास्पर्शत्वाभावो नाम स्पर्शवत्वम् । यथा कुम्मः । तत्र हि
स्पर्शवत्वमनित्यत्वं च । तथा यत्रास्पर्शत्वं तत्र नित्यत्वं यथा आत्मा । एवं
द्विविधदृष्टान्तसंभवेपि उभयोरपि बुद्धौ व्यभिचारः । तथा हि - बुद्धावनि-
त्यत्वेपि स्पर्शबत्रं नास्ति तथा अस्पर्शत्वेपि नित्यत्वं नास्तीति सव्यभिचार-
त्वादनैकान्तिकः । एवं चात्र नित्यत्वमप्येकोन्तः । अनित्यत्वमप्येकोन्तः ।
एकस्मिन्नन्ते विद्यत इत्यैकान्तिकः । विपर्ययादनैकान्तिकः । उभ्यान्तव्या-
पकत्वादिति वात्स्यायनमाध्ये ( १।२।४६ ) स्पष्टम् । [ख] यस्माद्विषाणी
तस्माद्गोरिति यानैकान्तिकस्योदाहरणम् ( ३० ३।१।१७ ) । [ग]
यथा वा घूमबान्वद्वेरित्यत्र वहिरनैकान्तिकः ( त० सं ) । साध्यसंदेहजन-
कपक्षधर्मताज्ञानविषयोनैकान्तिकः (३० वि० ३।१।१५) (त० ६० ) ।
इदं लक्षणं पूर्व प्राचीनमतानुसारेणोक्तमिति ज्ञेयम् । नवीनमतानुसारेण
लक्षणं तु सव्यभिचारत्त्र शब्दव्याख्यानावसरे संपादयिष्यते । साध्यसंदे-
हश्च त्रिविधः । पक्षे सहचरत्वाद्वा साध्यतव्रहितत्वयोः । सामान्याद्वा विशे-
वाद्वा संशयो भवति त्रिधा । तदर्थव - साध्यतदभावयोः पक्ष एव
हेतुसाहचर्यदर्शनात् संशयो भवति । यथा सर्वमनित्यं प्रमेयत्वादिलादौ ।
( अयमनुपसंहारी ) । सामान्यधर्मदर्शनादपि संशयो भवति । यथा घटः
क्षितित्ववान् द्रव्यत्वादित्यादौ । द्रव्यत्वं हि क्षितित्ववति घटादौ सद्भाव-
यति जलादी व वर्तत इति साधारणधर्मदर्शनादेमात्र संशय इति ।
(अयं साधारणा नैकान्तिकः) मित्रवर्गदर्शनादमि संशमो भवति । यथा
may