2023-02-20 00:56:42 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
न्यायकोषः ।
1
कुमार्याः पुंयोगे मानम् इति ( कि० ब० ) (मु० ) ( म०प्र० ४)
( त० कौ० ) । अथ वा वच्छिाविषयत्वम् । यथा घटमानव इत्यादौ
लोडर्थो विधि: (तर्का० ४ पृ० ११) ( श० प्र० लो० १०१
टी० पृ० १४६) । अत्र घटकर्मकमदिच्छाविषयानयनानुकूलकृति-
मांस्त्वम् इत्यन्वयबोधः । अत्रेदं बोध्यम् । यजेत स्वर्गकामः न कलअं
भक्षयेत् इत्यादौ यागः स्वर्गकामकर्तव्यत्वेनाप्ताभिप्रायविषयः कलश-
भक्षणं कर्तव्यत्वेनाप्ताभिप्रायविषयो न इति वाक्यद्वयार्थबोध: । यागादौ
चाप्ताभिप्रायविषयत्वेनेष्टसाधनत्वादिकमनुमाय प्रवृत्तिः । कलञ्जभक्षणादौ
तद्विषयत्वाभावेनानिष्टसाधनत्वमनुमाय निवृत्तिः इति ( म० प्र० ४
पृ० ५९ ) । भट्टमीमांसकास्तु विधिप्रेरणाप्रवर्तनादिशब्दाभिधेयः प्रवृश्य-
नुकूलव्यापार इत्याहुः । तन्मते त्वित्थम् । गामानय इत्याचार्यवाक्यश्रवणा-
नन्तरं शिष्यप्रवृत्तिदर्शनात् शब्दप्रवृत्तौ प्रवर्तनाज्ञानं हेतुः । सा च
प्रवर्तना पचेत इत्यादिलौकिकवाक्ये पुरुषनिष्ठोभिप्रायविशेषः । यजेत
स्वर्गकामः इत्यादिवैदिकवाक्ये तु पुरुषाभावाच्छन्दनिष्ठैव । न चेश्वर-
कर्तृकत्वं वेदस्य । ईश्वरस्यैवानभ्युपगमात् । शब्दनिष्ठत्वादेव च शब्द-
भावना इत्युच्यते । सैव विध्यर्थः । स च लिड्वेनाभिधीयते । अर्थ-
भावना तु प्रवृत्त्यादिव्यापाररूपा । सा चाख्यातस्त्रेनोपस्थाप्यते इति ।
तत्रोक्तम् अभिधाभावनामाहुरन्यामेव लिङादयः । अर्थात्मभावना वन्या
सर्वाख्यातस्य गोचरः ॥ ( म० प्र० ४ पृ० ५८ ) इति । अयमाशयः ।
स्वर्गकामो यजेत इत्यादौ लिढादिप्रत्यये अंशद्वयमस्ति लित्वम् आख्या-
सत्वं च । तत्र लिङ्त्वांशेन प्रवर्तनास्यः शब्दनिष्ठो व्यापारो बोध्यते ।
ईश्वरानभ्युपगमात् । अयं शब्दभावना इत्युच्यते । तेन व्यापारेण च
प्रवृत्त्याख्यो यागकर्तृपुरुषनिष्ठो व्यापार आख्यातत्वांशेन बोभ्यमान
उपस्थाप्यते । अयमेव अर्थभावना इत्युच्यते । एवं च पुरुषनिष्ठायाः
प्रवृत्तेरनुकूल: प्रवर्तनाख्यः शब्दनिष्ठो व्यापारो विध्यर्थः इति ( लौ ०
भा० १० ५ - १०) । प्राभाकरास्तु विध्यर्थः कार्यत्वमात्रम् । तच्च
कृतिसाभ्यत्वम् । तथा हि । यद्विषयिणी बुद्धिः प्रवृत्तिजननीमिछां प्रसूते
विधिप्रयप्रतिपाद्यः । प्रवृत्तिजनकेच्छाजनकजान प्रकारः अर्थः ।
1
कुमार्याः पुंयोगे मानम् इति ( कि० ब० ) (मु० ) ( म०प्र० ४)
( त० कौ० ) । अथ वा वच्छिाविषयत्वम् । यथा घटमानव इत्यादौ
लोडर्थो विधि: (तर्का० ४ पृ० ११) ( श० प्र० लो० १०१
टी० पृ० १४६) । अत्र घटकर्मकमदिच्छाविषयानयनानुकूलकृति-
मांस्त्वम् इत्यन्वयबोधः । अत्रेदं बोध्यम् । यजेत स्वर्गकामः न कलअं
भक्षयेत् इत्यादौ यागः स्वर्गकामकर्तव्यत्वेनाप्ताभिप्रायविषयः कलश-
भक्षणं कर्तव्यत्वेनाप्ताभिप्रायविषयो न इति वाक्यद्वयार्थबोध: । यागादौ
चाप्ताभिप्रायविषयत्वेनेष्टसाधनत्वादिकमनुमाय प्रवृत्तिः । कलञ्जभक्षणादौ
तद्विषयत्वाभावेनानिष्टसाधनत्वमनुमाय निवृत्तिः इति ( म० प्र० ४
पृ० ५९ ) । भट्टमीमांसकास्तु विधिप्रेरणाप्रवर्तनादिशब्दाभिधेयः प्रवृश्य-
नुकूलव्यापार इत्याहुः । तन्मते त्वित्थम् । गामानय इत्याचार्यवाक्यश्रवणा-
नन्तरं शिष्यप्रवृत्तिदर्शनात् शब्दप्रवृत्तौ प्रवर्तनाज्ञानं हेतुः । सा च
प्रवर्तना पचेत इत्यादिलौकिकवाक्ये पुरुषनिष्ठोभिप्रायविशेषः । यजेत
स्वर्गकामः इत्यादिवैदिकवाक्ये तु पुरुषाभावाच्छन्दनिष्ठैव । न चेश्वर-
कर्तृकत्वं वेदस्य । ईश्वरस्यैवानभ्युपगमात् । शब्दनिष्ठत्वादेव च शब्द-
भावना इत्युच्यते । सैव विध्यर्थः । स च लिड्वेनाभिधीयते । अर्थ-
भावना तु प्रवृत्त्यादिव्यापाररूपा । सा चाख्यातस्त्रेनोपस्थाप्यते इति ।
तत्रोक्तम् अभिधाभावनामाहुरन्यामेव लिङादयः । अर्थात्मभावना वन्या
सर्वाख्यातस्य गोचरः ॥ ( म० प्र० ४ पृ० ५८ ) इति । अयमाशयः ।
स्वर्गकामो यजेत इत्यादौ लिढादिप्रत्यये अंशद्वयमस्ति लित्वम् आख्या-
सत्वं च । तत्र लिङ्त्वांशेन प्रवर्तनास्यः शब्दनिष्ठो व्यापारो बोध्यते ।
ईश्वरानभ्युपगमात् । अयं शब्दभावना इत्युच्यते । तेन व्यापारेण च
प्रवृत्त्याख्यो यागकर्तृपुरुषनिष्ठो व्यापार आख्यातत्वांशेन बोभ्यमान
उपस्थाप्यते । अयमेव अर्थभावना इत्युच्यते । एवं च पुरुषनिष्ठायाः
प्रवृत्तेरनुकूल: प्रवर्तनाख्यः शब्दनिष्ठो व्यापारो विध्यर्थः इति ( लौ ०
भा० १० ५ - १०) । प्राभाकरास्तु विध्यर्थः कार्यत्वमात्रम् । तच्च
कृतिसाभ्यत्वम् । तथा हि । यद्विषयिणी बुद्धिः प्रवृत्तिजननीमिछां प्रसूते
विधिप्रयप्रतिपाद्यः । प्रवृत्तिजनकेच्छाजनकजान प्रकारः अर्थः ।