2023-02-20 00:56:31 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
७१०
न्यायकोशः ।
इदमेव तृतीयं लिङ्गज्ञानम् । तथा हि लिङ्गज्ञानं त्रिविधम् । तद्यथा पर्वते
धूमेन वह्निसाधने घूमायोर्व्याप्तौ गृह्यमाणायां महानसादौ यद्धूमज्ञानं
तदादिमम् । पक्षे यद्धूमज्ञानं तद्वितीयम् । ततः पूर्वगृहीतां घूमान्यो-
र्व्याप्तिं स्मृत्वा तत्रैव पर्वते वह्विव्याप्यत्वेन यद्धूमज्ञानं तत्तृतीयम् । इदमेव
लिङ्ग परामर्श: इत्युच्यते ( सि० च० ) ( त० भा० ) । अथ वा महान-
सादौ दृष्टान्ते वह्निघूमयोर्भूयः सहचारदर्शनात् व्याप्यत्वेन घूमज्ञानं
प्रथमम् । ततः पर्वतादौ धूमं दृष्ट्वा व्याप्यत्वेन तत्स्मरणं द्वितीयम् । ततः
तत्रैव व्याप्यत्वेन धूमस्य परामर्शो वह्निव्याप्यघूमवान् इत्येवंरूपस्तृतीयः
( त० कौ० २ ) । यद्वा प्रथमं दृष्टान्ते धूमदर्शनम् । ततः व्याप्ति-
ज्ञानम् । ततः तद्विशिष्टपक्षधर्मताज्ञानम् ( न्या० म० २ पृ० १८) ।
-
लिङ्गम्
– १ ( हेतुः ) [ क ] व्याप्तिबलेन यद्यस्य गमकम् तत् तस्य
लिङ्गम् । यथा पर्वतो वह्निमान्धूमादित्यादौ धूमो वहेर्लिङ्गम् ( प्र० प्र० )
( त० भा० पृ० ९ ) । इदंङ्गिं द्विविधम् सलिङ्गम् असलिङ्गं च ।
तत्र व्याप्तिपक्षधर्मताबल्लिङ्गं सल्लिङ्गम् । तच्च व्यापकेन साध्येन व्याप्यं
भवति । असल्लिङ्गं तु व्याप्तिपक्षधर्मतान्यतरशून्यम् । तस्य व्याप्यत्वे न
नियमः । अत्र उभयविधमपि लिङ्गं प्रत्येकं त्रिविधम् अन्वयव्यतिरेकि
केवलान्वयि केवलव्यतिरेकि चेति ( न्या० म० २ पृ० १८)
( गौ० वृ० ) ( त० सं० ) । अत्रापि विभागः संपद्यते । अन्वयव्यतिरेकि
द्विविधम् सपक्षवृत्ति तदेकदेशवृत्ति चेति । तत्राद्यम् शब्दः अनित्यः
कृतकत्वाद्धटवत् इति सपक्षव्यापकम् । सर्वस्मिन्ननित्ये कृतकत्व स्य
वृत्तेः । द्वितीयं यथा पर्वतोनिमान् घूमत्रत्वात् इति सपक्षैकदेशवृत्ति ।
अग्निमत्यपि क्वचिदवृत्ते : ( प्र०प० पृ० १८ ) इति । अत्र शिष्टं तु
अनुमानशब्दव्याख्याने दृश्यम् । लिङ्गं ( अनुमानम् ) द्विविधम् दृष्टम्
सामान्यतो दृष्टं च । तत्र दृष्टं प्रसिद्धसाध्ययोरत्यन्तजात्यभेदे अनुमानम् ।
यथा गव्येव सास्नामात्रमुपलभ्य देशान्तरे सास्नामात्रदर्शनात् गवि प्रति-
पत्तिर्भवति । प्रसिद्धसाध्ययोरत्यन्तजातिभेदे लिङ्गानुमेयधर्मसामान्यानु-
वृत्तितोनुमानं सामान्यतो दृष्टम् । यथा कर्षकवणिग्राज
पुरुषाणां प्रवृत्तेः
न्यायकोशः ।
इदमेव तृतीयं लिङ्गज्ञानम् । तथा हि लिङ्गज्ञानं त्रिविधम् । तद्यथा पर्वते
धूमेन वह्निसाधने घूमायोर्व्याप्तौ गृह्यमाणायां महानसादौ यद्धूमज्ञानं
तदादिमम् । पक्षे यद्धूमज्ञानं तद्वितीयम् । ततः पूर्वगृहीतां घूमान्यो-
र्व्याप्तिं स्मृत्वा तत्रैव पर्वते वह्विव्याप्यत्वेन यद्धूमज्ञानं तत्तृतीयम् । इदमेव
लिङ्ग परामर्श: इत्युच्यते ( सि० च० ) ( त० भा० ) । अथ वा महान-
सादौ दृष्टान्ते वह्निघूमयोर्भूयः सहचारदर्शनात् व्याप्यत्वेन घूमज्ञानं
प्रथमम् । ततः पर्वतादौ धूमं दृष्ट्वा व्याप्यत्वेन तत्स्मरणं द्वितीयम् । ततः
तत्रैव व्याप्यत्वेन धूमस्य परामर्शो वह्निव्याप्यघूमवान् इत्येवंरूपस्तृतीयः
( त० कौ० २ ) । यद्वा प्रथमं दृष्टान्ते धूमदर्शनम् । ततः व्याप्ति-
ज्ञानम् । ततः तद्विशिष्टपक्षधर्मताज्ञानम् ( न्या० म० २ पृ० १८) ।
-
लिङ्गम्
– १ ( हेतुः ) [ क ] व्याप्तिबलेन यद्यस्य गमकम् तत् तस्य
लिङ्गम् । यथा पर्वतो वह्निमान्धूमादित्यादौ धूमो वहेर्लिङ्गम् ( प्र० प्र० )
( त० भा० पृ० ९ ) । इदंङ्गिं द्विविधम् सलिङ्गम् असलिङ्गं च ।
तत्र व्याप्तिपक्षधर्मताबल्लिङ्गं सल्लिङ्गम् । तच्च व्यापकेन साध्येन व्याप्यं
भवति । असल्लिङ्गं तु व्याप्तिपक्षधर्मतान्यतरशून्यम् । तस्य व्याप्यत्वे न
नियमः । अत्र उभयविधमपि लिङ्गं प्रत्येकं त्रिविधम् अन्वयव्यतिरेकि
केवलान्वयि केवलव्यतिरेकि चेति ( न्या० म० २ पृ० १८)
( गौ० वृ० ) ( त० सं० ) । अत्रापि विभागः संपद्यते । अन्वयव्यतिरेकि
द्विविधम् सपक्षवृत्ति तदेकदेशवृत्ति चेति । तत्राद्यम् शब्दः अनित्यः
कृतकत्वाद्धटवत् इति सपक्षव्यापकम् । सर्वस्मिन्ननित्ये कृतकत्व स्य
वृत्तेः । द्वितीयं यथा पर्वतोनिमान् घूमत्रत्वात् इति सपक्षैकदेशवृत्ति ।
अग्निमत्यपि क्वचिदवृत्ते : ( प्र०प० पृ० १८ ) इति । अत्र शिष्टं तु
अनुमानशब्दव्याख्याने दृश्यम् । लिङ्गं ( अनुमानम् ) द्विविधम् दृष्टम्
सामान्यतो दृष्टं च । तत्र दृष्टं प्रसिद्धसाध्ययोरत्यन्तजात्यभेदे अनुमानम् ।
यथा गव्येव सास्नामात्रमुपलभ्य देशान्तरे सास्नामात्रदर्शनात् गवि प्रति-
पत्तिर्भवति । प्रसिद्धसाध्ययोरत्यन्तजातिभेदे लिङ्गानुमेयधर्मसामान्यानु-
वृत्तितोनुमानं सामान्यतो दृष्टम् । यथा कर्षकवणिग्राज
पुरुषाणां प्रवृत्तेः