2023-02-20 00:56:15 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
न्यायकोश ।
मध्यवर्ती } – १ [क] बादिप्रतिवायुभयप्रयुक्तन्यायवाक्यद्वयजन्यविरुद्ध-
कोटिद्वयोपस्थितिजन्यसाभ्यादिसंदेह प्रयोज्यैकतरसत्कोटिकानुमितिर्यस्व म
वति सः । यथा हि पर्वतादौ वह्वयादिसाधने वादिना पर्वलो बहि-
मान्घूमवश्वात् इत्यादिन्याये प्रयुक्ते प्रतिवादिना च पर्वतो न वहिमा-
न्पाषाणमयत्वात् इत्यादिवाक्ये प्रयुक्ते च सति मध्यस्य पुरुषस्य पर्वतो
वहिमान्न वा इति संशयानन्तरं परामर्शादिद्वारा पर्वतो वह्निमान् इत्यनु-
मितिर्भवतीति । [ ख ] वादिप्रतिवादिनोरन्ययोर्वा पक्ष प्रतिपक्षयोर्वाक्यादि-
विषयविमर्शपूर्वकं तत्त्वनिर्णायकः । २ स्वार्थाविरोधेन परार्थसंपादकः ।
३ पूर्वापरयोः पदार्थयोरन्तरालस्थः । ४ उदासीनः । यथा माध्यस्थ्य-
मिष्टेप्यवलम्बतेर्थे ( कुमार० स० १ श्लो० ५२ मल्लि० टी० ) इत्यादौ
इति काव्यज्ञा आहुः ।
६४२
मध्याह्नः -( काल: ) १ त्रिधा विभक्तदिनस्य द्वितीयो भागः । २ पञ्चधा
विभक्तदिनस्य तृतीयो भागः । तदुक्तं दक्षस्मृतौ प्रातःकालो मुहूर्तोखीन्
संगवस्तावदेव तु । मध्यादस्त्रिमुहूर्त स्यात् इति ( वाच० ) ।
मन् – ( धातुः ) १ पूजायाम् । यथा देवतां मनुते । २ गर्वात्मकवृत्तौ ।
यथा पण्डितमानी चैत्रः इति । ३ बोधे । यथा मनुते अमनिष्ट मेने इति ।
मन्यते अमंस्त मेने इति च । ४ धृतौ । यथा मनयति अममनत् इति ।
मनः – ( द्रव्यम् ) १ [ क ] निस्पर्शमणु ( न्या० म० १।१४ ) ( वै०
७ । १ । २३ ) ( गौ० वृ० १ । १ । १६) । अत्र व्युत्पत्तिः मन्यते अनेन
मनः इति । करणार्थे असुन् प्रत्ययः । तच्च मनः सर्वेन्द्रियप्रवर्तकम्
आन्तरेन्द्रियम् स्वसंयोगेन बाह्येन्द्रियानुप्राइकम् अत एव सर्वोपलब्धि-
कारणम् ( त० भा० प्रमेयनि० पृ० ३२ ) । मनःसद्भावे प्रमाणमनु-
मानम् । तच्चानुमानम् सुखादिसाक्षात्कारः करणसाव्यः जन्यसाक्षात्कार-
त्वाच्चाक्षुषसाक्षात्कारवत् इति । आत्मेन्द्रियार्थसंनिकर्षे ज्ञानस्य भावो-
भावश्च मनसो लिङ्गम् (वै० ३।२।१ ) । भावः अभावः इति पद-
च्छेदः । यत्संयोगव्यतिरेकात्सुषुप्तिकाले कार्यानुत्पादः तदेव मनः इति
८१ न्या० को●
-
मध्यवर्ती } – १ [क] बादिप्रतिवायुभयप्रयुक्तन्यायवाक्यद्वयजन्यविरुद्ध-
कोटिद्वयोपस्थितिजन्यसाभ्यादिसंदेह प्रयोज्यैकतरसत्कोटिकानुमितिर्यस्व म
वति सः । यथा हि पर्वतादौ वह्वयादिसाधने वादिना पर्वलो बहि-
मान्घूमवश्वात् इत्यादिन्याये प्रयुक्ते प्रतिवादिना च पर्वतो न वहिमा-
न्पाषाणमयत्वात् इत्यादिवाक्ये प्रयुक्ते च सति मध्यस्य पुरुषस्य पर्वतो
वहिमान्न वा इति संशयानन्तरं परामर्शादिद्वारा पर्वतो वह्निमान् इत्यनु-
मितिर्भवतीति । [ ख ] वादिप्रतिवादिनोरन्ययोर्वा पक्ष प्रतिपक्षयोर्वाक्यादि-
विषयविमर्शपूर्वकं तत्त्वनिर्णायकः । २ स्वार्थाविरोधेन परार्थसंपादकः ।
३ पूर्वापरयोः पदार्थयोरन्तरालस्थः । ४ उदासीनः । यथा माध्यस्थ्य-
मिष्टेप्यवलम्बतेर्थे ( कुमार० स० १ श्लो० ५२ मल्लि० टी० ) इत्यादौ
इति काव्यज्ञा आहुः ।
६४२
मध्याह्नः -( काल: ) १ त्रिधा विभक्तदिनस्य द्वितीयो भागः । २ पञ्चधा
विभक्तदिनस्य तृतीयो भागः । तदुक्तं दक्षस्मृतौ प्रातःकालो मुहूर्तोखीन्
संगवस्तावदेव तु । मध्यादस्त्रिमुहूर्त स्यात् इति ( वाच० ) ।
मन् – ( धातुः ) १ पूजायाम् । यथा देवतां मनुते । २ गर्वात्मकवृत्तौ ।
यथा पण्डितमानी चैत्रः इति । ३ बोधे । यथा मनुते अमनिष्ट मेने इति ।
मन्यते अमंस्त मेने इति च । ४ धृतौ । यथा मनयति अममनत् इति ।
मनः – ( द्रव्यम् ) १ [ क ] निस्पर्शमणु ( न्या० म० १।१४ ) ( वै०
७ । १ । २३ ) ( गौ० वृ० १ । १ । १६) । अत्र व्युत्पत्तिः मन्यते अनेन
मनः इति । करणार्थे असुन् प्रत्ययः । तच्च मनः सर्वेन्द्रियप्रवर्तकम्
आन्तरेन्द्रियम् स्वसंयोगेन बाह्येन्द्रियानुप्राइकम् अत एव सर्वोपलब्धि-
कारणम् ( त० भा० प्रमेयनि० पृ० ३२ ) । मनःसद्भावे प्रमाणमनु-
मानम् । तच्चानुमानम् सुखादिसाक्षात्कारः करणसाव्यः जन्यसाक्षात्कार-
त्वाच्चाक्षुषसाक्षात्कारवत् इति । आत्मेन्द्रियार्थसंनिकर्षे ज्ञानस्य भावो-
भावश्च मनसो लिङ्गम् (वै० ३।२।१ ) । भावः अभावः इति पद-
च्छेदः । यत्संयोगव्यतिरेकात्सुषुप्तिकाले कार्यानुत्पादः तदेव मनः इति
८१ न्या० को●
-