2023-02-20 00:54:03 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
न्यायकोशः ।
विकरणत्वं तमिरूपितमाधेयत्वं वा सप्तम्यानुमाव्यत इति तदेव
तखातूपस्थाप्यतादृशक्रियायामधिकरणकारकम् ( श० प्र० ८९ ) ।
अधिकरणत्वं व [ क ] अधिकरणमिति प्रतीतिसाक्षिकः स्वरूपसंबन्ध-
विशेषः । यथा घटवतलमित्यादौ भूतले घटाधिकरणता ।
[ ख ] विषयताविशेष इति केचिद्वदन्ति ।
[ग] यथार्थ विशिष्टधीविशेष्यत्वमित्यपरो वक्ति ।
[६] ] कर्तृद्वारा कर्मद्वारा वा क्रियाश्रयत्वमिति शाब्दिका वदन्ति ।
अधिकरणम् – अवान्तरप्रकरणम् ( मीमांसाधिकरणकौमुदी पृ० १ ) ।
विषय संशय पूर्वपक्ष उत्तर सिद्धान्त एतत्पश्चाङ्गबोधकवाक्यसमुदायल-
पन्यायत्वमधिकरणत्व मिति मीमांसका वेदान्तिनश्चातुः ।
अधिकरणसिद्धान्तः - (सिद्धान्तः ) [ क ] यत्सिद्धावन्यप्रकरणसिद्धिः
सोधिकरणसिद्धान्तः ( गौ० ११ १२ १३० ) । यस्यार्थस्य सिद्धावन्येर्था
०
१ एतन्मतेधिकरणं च [क] कर्त्रादिव्यवहितकियाधारः । [ ख ] अधिकरण-
स्वशक्तिमत् । सा शक्तिः कर्तृकर्मद्वारा यः क्रियाश्रयस्तनिष्ठा । अधिकरणं त्रिषा ।
औपश्लेषिकम् वैषयिकम् अमिव्यापकं चेति । तदुक्तं हरिणा । उपश्लेषस्य चा
भेदस्तिलाकाशकटादिषु । उपकारास्तु मिद्यन्ते संयोगिसमवायिनाम् ॥ अविनाशो
गुरुत्वस्य प्रतिबन्धे स्वतन्त्रता दिग्विशेषादवच्छेद इत्याया मेदहेतवः ॥ इति ।
औप के विकवैषयिकामिव्यापकेषु त्रिष्यपि सपशेषोस्त्येव । उपकारः संबन्धः ।
तद्भेदातु त्रित्वेन व्यवहारः । कटे आस्त इत्यादौ संयोगिन्याधारे कतिपयाव-
यवव्याध्यैव संबन्धः । तिलेधित्यादौ समवायिनि समस्तानयवव्याध्या सः ।
के शकुनय इस्वत्रा काशस्य तात्त्विकावयवाभावेन कल्पित देशत्वात् कल्पित
देशापेक्षया घात्राप्युफान्यतर उपश्लेषः । केचित्तु औपश्लेषिकमित्यस्य उप
समीपे वेषः संबन्धस्तत्कृतम् इत्यर्थः । एवं च यत्किंचिदवयवावच्छेदेना-
भारस्यायेन व्याप्तिरप्युपछेषः
यथा कटे आस्ते गुरी बसति इति । एवमेव
गतैकदेशे सरन्तीपु गोषु कृपैकदेशस्थिते गर्मकुळे महामा गावः कूपे धर्म कुलम्
इत्यादी बोध्यम् । वैवधिकं तु अप्राप्तिपूर्वकप्राप्तिरूपसंयोगसममा बैतद्भिअसंव-
न्जेन बदधिकरणं तत् । यथा से शकुनयः मोड़े इच्छाति इत्यादि । अमि-
व्यापकं तु मत्र सर्वाचगवावच्छेदेन व्याप्तिस्तत् । यथा तिळेषु तैलं दनि सर्पि-
रिति । अभिव्यापकमेव मुक्यमधिकरण मिला०म० ११८)
विकरणत्वं तमिरूपितमाधेयत्वं वा सप्तम्यानुमाव्यत इति तदेव
तखातूपस्थाप्यतादृशक्रियायामधिकरणकारकम् ( श० प्र० ८९ ) ।
अधिकरणत्वं व [ क ] अधिकरणमिति प्रतीतिसाक्षिकः स्वरूपसंबन्ध-
विशेषः । यथा घटवतलमित्यादौ भूतले घटाधिकरणता ।
[ ख ] विषयताविशेष इति केचिद्वदन्ति ।
[ग] यथार्थ विशिष्टधीविशेष्यत्वमित्यपरो वक्ति ।
[६] ] कर्तृद्वारा कर्मद्वारा वा क्रियाश्रयत्वमिति शाब्दिका वदन्ति ।
अधिकरणम् – अवान्तरप्रकरणम् ( मीमांसाधिकरणकौमुदी पृ० १ ) ।
विषय संशय पूर्वपक्ष उत्तर सिद्धान्त एतत्पश्चाङ्गबोधकवाक्यसमुदायल-
पन्यायत्वमधिकरणत्व मिति मीमांसका वेदान्तिनश्चातुः ।
अधिकरणसिद्धान्तः - (सिद्धान्तः ) [ क ] यत्सिद्धावन्यप्रकरणसिद्धिः
सोधिकरणसिद्धान्तः ( गौ० ११ १२ १३० ) । यस्यार्थस्य सिद्धावन्येर्था
०
१ एतन्मतेधिकरणं च [क] कर्त्रादिव्यवहितकियाधारः । [ ख ] अधिकरण-
स्वशक्तिमत् । सा शक्तिः कर्तृकर्मद्वारा यः क्रियाश्रयस्तनिष्ठा । अधिकरणं त्रिषा ।
औपश्लेषिकम् वैषयिकम् अमिव्यापकं चेति । तदुक्तं हरिणा । उपश्लेषस्य चा
भेदस्तिलाकाशकटादिषु । उपकारास्तु मिद्यन्ते संयोगिसमवायिनाम् ॥ अविनाशो
गुरुत्वस्य प्रतिबन्धे स्वतन्त्रता दिग्विशेषादवच्छेद इत्याया मेदहेतवः ॥ इति ।
औप के विकवैषयिकामिव्यापकेषु त्रिष्यपि सपशेषोस्त्येव । उपकारः संबन्धः ।
तद्भेदातु त्रित्वेन व्यवहारः । कटे आस्त इत्यादौ संयोगिन्याधारे कतिपयाव-
यवव्याध्यैव संबन्धः । तिलेधित्यादौ समवायिनि समस्तानयवव्याध्या सः ।
के शकुनय इस्वत्रा काशस्य तात्त्विकावयवाभावेन कल्पित देशत्वात् कल्पित
देशापेक्षया घात्राप्युफान्यतर उपश्लेषः । केचित्तु औपश्लेषिकमित्यस्य उप
समीपे वेषः संबन्धस्तत्कृतम् इत्यर्थः । एवं च यत्किंचिदवयवावच्छेदेना-
भारस्यायेन व्याप्तिरप्युपछेषः
यथा कटे आस्ते गुरी बसति इति । एवमेव
गतैकदेशे सरन्तीपु गोषु कृपैकदेशस्थिते गर्मकुळे महामा गावः कूपे धर्म कुलम्
इत्यादी बोध्यम् । वैवधिकं तु अप्राप्तिपूर्वकप्राप्तिरूपसंयोगसममा बैतद्भिअसंव-
न्जेन बदधिकरणं तत् । यथा से शकुनयः मोड़े इच्छाति इत्यादि । अमि-
व्यापकं तु मत्र सर्वाचगवावच्छेदेन व्याप्तिस्तत् । यथा तिळेषु तैलं दनि सर्पि-
रिति । अभिव्यापकमेव मुक्यमधिकरण मिला०म० ११८)