2023-02-20 00:55:55 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
न्यायकोशः ।
अमे नातिव्यातिः इत्याहु: ( न्या० म० ख० ४ १० ३४ ) ( म०प्र० ४
पृ० ६९) । यद्वा तत्संबन्धानुयोगिविशेष्यकत्यावच्छिन्नतत्प्रतियोगिक-
संबन्धावच्छिन्न प्रकारकज्ञानबम् । अयमेव सिद्धान्तलक्षणोकप्रमात्वे
गदाधरभट्टाचार्याणामाशयः इति प्रतिभाति । अथवा विशेष्यितासंबन्धन
तद्धर्मवदवच्छिन्नत्वे सति प्रकारितासंबन्धेन तद्धर्मवत्त्वम् । विशेष्यिताप्र-
कारितयोरिव विशेष्यिताप्रकारितासंबन्धेन विशेष्यविशेषणयोरपि पर-
स्परमवच्छेद्यावच्छेदकभावोभ्युपगम्यते इत्यभिप्रायेणेदम् ( मू० म० १
• प्रामाण्य० पृ० १७५ ) । यद्यपि अन्यान्यपि विशेष्यावृत्यप्रकारकत्वम्
।
अगृहीतग्राहित्वं वा सर्वधीयथार्थत्वपक्षे अनुभवत्वजातेरभावेन स्मरणान्य-
ज्ञानत्वम् विशिष्टज्ञानत्वं वा ( चि० प्रामा० पृ० १२६ ) इत्यादीनि
प्रमात्वस्वरूपाणि सन्ति । एतन्मते निर्विकल्पक व्यधिकरणप्रकारक-
ज्ञानयोरनभ्युपगमात् । तथापि तानि मीमांसकादिमतोक्तरीत्या न स्वतो
प्रायणि इति नात्रोदाहृतानि । विशेष्यावृत्यप्रकारकत्वादेर्विशेषणस्य
प्रागनुपस्थितौ तद्वैशिष्टयस्य ज्ञातुमशक्यत्वात् । अत्रेदं बोध्यम् । तद्वति
तत्प्रकारकज्ञानत्वम् तद्वति तद्वैशिष्ट्यज्ञानत्वं वेति प्रमात्वद्वयं च
निष्कम्पप्रवृत्युपयोगि मीमांसकमते स्वतो ग्राह्यं च भवति (चि०
प्रामा० पृ० १७०) इति । अनघिगतार्थप्राहित्वं प्रमात्नम् इति मीमांसका
आहुः । तच्च स्वसमानाधिकरणस्वाव्यवहित पूर्ववर्तिस्वसमानाकारज्ञान-
विषयविषयकत्वम् इति निष्कर्षः ( कु० ४ टी० ) ( मू० म० प्रामा०
पृ० १७० ) । यथा सत्यरजते इदं रजतम् इति ज्ञानस्य प्रमात्वम् ।
यथा वा घटे अयं घट: इति ज्ञानस्य प्रमात्वम् । प्राभाकरमते सर्व-
ज्ञानानां यथार्थत्वात् तत्प्रकारकज्ञानत्वमेव प्रमात्वम् (चि० १ प्रामा ० )
( त० प्र० ख० ४ पृ० १३३ ) ( न्या० म० ४ पृ० ३५ ) । अर्थाात्र
प्रसङ्गात्प्रामाण्यवादः प्रदर्श्यते । परमकारुणिकमुनिप्रणीतापामष्टादश-
विद्या स्थानेष्वभ्यर्हित तमायां निःश्रेयसप्रयोजिकायामान्वीक्षिकीविद्यायां
प्रेक्षावत्प्रवृत्यर्थे प्रमाणप्रमेय संशय तत्त्वज्ञानान्निःश्रेयसाधिगमः ( गौत●
सू० १११।१ ) इति सूत्रेण प्रतिपादितानां षोडशपदार्थानां
अमे नातिव्यातिः इत्याहु: ( न्या० म० ख० ४ १० ३४ ) ( म०प्र० ४
पृ० ६९) । यद्वा तत्संबन्धानुयोगिविशेष्यकत्यावच्छिन्नतत्प्रतियोगिक-
संबन्धावच्छिन्न प्रकारकज्ञानबम् । अयमेव सिद्धान्तलक्षणोकप्रमात्वे
गदाधरभट्टाचार्याणामाशयः इति प्रतिभाति । अथवा विशेष्यितासंबन्धन
तद्धर्मवदवच्छिन्नत्वे सति प्रकारितासंबन्धेन तद्धर्मवत्त्वम् । विशेष्यिताप्र-
कारितयोरिव विशेष्यिताप्रकारितासंबन्धेन विशेष्यविशेषणयोरपि पर-
स्परमवच्छेद्यावच्छेदकभावोभ्युपगम्यते इत्यभिप्रायेणेदम् ( मू० म० १
• प्रामाण्य० पृ० १७५ ) । यद्यपि अन्यान्यपि विशेष्यावृत्यप्रकारकत्वम्
।
अगृहीतग्राहित्वं वा सर्वधीयथार्थत्वपक्षे अनुभवत्वजातेरभावेन स्मरणान्य-
ज्ञानत्वम् विशिष्टज्ञानत्वं वा ( चि० प्रामा० पृ० १२६ ) इत्यादीनि
प्रमात्वस्वरूपाणि सन्ति । एतन्मते निर्विकल्पक व्यधिकरणप्रकारक-
ज्ञानयोरनभ्युपगमात् । तथापि तानि मीमांसकादिमतोक्तरीत्या न स्वतो
प्रायणि इति नात्रोदाहृतानि । विशेष्यावृत्यप्रकारकत्वादेर्विशेषणस्य
प्रागनुपस्थितौ तद्वैशिष्टयस्य ज्ञातुमशक्यत्वात् । अत्रेदं बोध्यम् । तद्वति
तत्प्रकारकज्ञानत्वम् तद्वति तद्वैशिष्ट्यज्ञानत्वं वेति प्रमात्वद्वयं च
निष्कम्पप्रवृत्युपयोगि मीमांसकमते स्वतो ग्राह्यं च भवति (चि०
प्रामा० पृ० १७०) इति । अनघिगतार्थप्राहित्वं प्रमात्नम् इति मीमांसका
आहुः । तच्च स्वसमानाधिकरणस्वाव्यवहित पूर्ववर्तिस्वसमानाकारज्ञान-
विषयविषयकत्वम् इति निष्कर्षः ( कु० ४ टी० ) ( मू० म० प्रामा०
पृ० १७० ) । यथा सत्यरजते इदं रजतम् इति ज्ञानस्य प्रमात्वम् ।
यथा वा घटे अयं घट: इति ज्ञानस्य प्रमात्वम् । प्राभाकरमते सर्व-
ज्ञानानां यथार्थत्वात् तत्प्रकारकज्ञानत्वमेव प्रमात्वम् (चि० १ प्रामा ० )
( त० प्र० ख० ४ पृ० १३३ ) ( न्या० म० ४ पृ० ३५ ) । अर्थाात्र
प्रसङ्गात्प्रामाण्यवादः प्रदर्श्यते । परमकारुणिकमुनिप्रणीतापामष्टादश-
विद्या स्थानेष्वभ्यर्हित तमायां निःश्रेयसप्रयोजिकायामान्वीक्षिकीविद्यायां
प्रेक्षावत्प्रवृत्यर्थे प्रमाणप्रमेय संशय तत्त्वज्ञानान्निःश्रेयसाधिगमः ( गौत●
सू० १११।१ ) इति सूत्रेण प्रतिपादितानां षोडशपदार्थानां