2023-02-20 00:55:54 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
दर्शनप्रसिद्धानुस्मरणाभ्यामतीन्द्रियार्थे भवत्यमुमानम् । एवं शब्दादि-
म्योपि इति । श्रुतिस्मृतिलक्षणोप्यास्त्रायो बक्तृप्रामाण्यापेक्षः । राहूचना-
दाम्नायस्य प्रामाण्यम् ( वै० ११ १२ १३ ) लिङ्गाञ्चानित्यः शब्दः ( ३०
२ । २ । ३२ ) बुद्धिपूर्वा वाक्यकृतिर्वेदे (वै० ६।१।१ ) बुद्धिपूर्वो ददातिः
(वै० ६ । १ । ३ ) इत्युक्तत्वात् । प्रसिद्धामिनयस्य चेष्टया प्रतिपत्तिदर्श-
नात्तदप्यनुमानमेव । प्रसिद्धगवयस्य गवयप्रतिपादनार्थमुपमानमाप्तव-
चनमेव दर्शनार्थापत्तिर्विरोधे वा शब्दश्रवणादनुमितमनुमानम् । संभवोप्य-
विनाभावित्वादनुमानमेव । अभावोप्यनुमानमेव । यथा उत्पन्नं कार्य
कारणसंभवलिङ्गम् एवम् अनुत्पन्नं कार्य कारणासद्भावे लिङ्गम् । ऐतिय-
मप्यवितथमाप्तोपदेश एव ( प्रशस्त० पृ० २ पृ० २८ ) इति । शब्दस्य
स्वातव्येण प्रामाण्यम निच्छन्तोनुमानान्तर्भावमाश्रित्य प्रामाण्यमिच्छन्ति
वैशेषिकादयः । तेषामयमाशयः । गामानय इत्यादिवाक्यश्रवणसममन्तरं
ताबदन्वयप्रतीतिरनुभूयते । वाक्य आकाङ्क्षा दिमत्त्वप्रतिसंधानं तदर्थ-
प्रतिपयनुकूलतयावभृतम् । तथा च आकाङ्क्षा दिमत्पद कदम्बकत्वप्रति-
संधानस्यावश्यकतया तस्य च स्मारितार्थं संसर्ग विज्ञप्तिपूर्वकत्वनियमेनानु-
मानादेव तत्फलसिद्धौ किमिति शब्दस्य प्रमाणान्तरत्वाभ्युपगमः ।
तथाहि । एतानि पदानि स्मारितार्थसंसर्गज्ञान पूर्वकाणि आकाहादि-
मदातोक्तपदत्वात् गामभ्याजेतिपदकदम्बकवत् इति ज्ञानावच्छेदकतया
संसर्गसिद्धिरनुमानादेव भवति इति पदपक्षकानुमानेन शब्दो न प्रमाणा-
न्तरम् । अर्थपक्षकानुमाने साक्षादेव संसर्गसिद्धिः । एवं हि तत् । एते प
दार्था मिथः संसर्गवन्तः आकाङ्क्षादिमत्पदकदम्बकस्मारितत्वात् गामभ्याज
इति स्मारितपदार्थवत् इति । एवमुपमानमपि न प्रमाणान्तरम् ।
तथाहि । गवयपदं सप्रवृत्तिनिमित्तकम् साधुपदत्वात् इत्यनुमानेनै-
यात्रापि निर्वाह: ( त० व० पृ० ९८ ) ( न्या० सि० दी० १०
२२) । प्रत्यक्षमनुमानं चेति प्रमाणद्वयमेवेति बौद्धा आईताथ
मन्यन्ते । लौकिकम् आर्षे चेति द्विविधं प्रमाणमिति सांख्या मन्यन्ते ।
तत्र लौकिकम् प्रत्यक्षानुमानाप्तवचनानि । आर्षम् विज्ञानम् । प्रत्यक्षं
म्योपि इति । श्रुतिस्मृतिलक्षणोप्यास्त्रायो बक्तृप्रामाण्यापेक्षः । राहूचना-
दाम्नायस्य प्रामाण्यम् ( वै० ११ १२ १३ ) लिङ्गाञ्चानित्यः शब्दः ( ३०
२ । २ । ३२ ) बुद्धिपूर्वा वाक्यकृतिर्वेदे (वै० ६।१।१ ) बुद्धिपूर्वो ददातिः
(वै० ६ । १ । ३ ) इत्युक्तत्वात् । प्रसिद्धामिनयस्य चेष्टया प्रतिपत्तिदर्श-
नात्तदप्यनुमानमेव । प्रसिद्धगवयस्य गवयप्रतिपादनार्थमुपमानमाप्तव-
चनमेव दर्शनार्थापत्तिर्विरोधे वा शब्दश्रवणादनुमितमनुमानम् । संभवोप्य-
विनाभावित्वादनुमानमेव । अभावोप्यनुमानमेव । यथा उत्पन्नं कार्य
कारणसंभवलिङ्गम् एवम् अनुत्पन्नं कार्य कारणासद्भावे लिङ्गम् । ऐतिय-
मप्यवितथमाप्तोपदेश एव ( प्रशस्त० पृ० २ पृ० २८ ) इति । शब्दस्य
स्वातव्येण प्रामाण्यम निच्छन्तोनुमानान्तर्भावमाश्रित्य प्रामाण्यमिच्छन्ति
वैशेषिकादयः । तेषामयमाशयः । गामानय इत्यादिवाक्यश्रवणसममन्तरं
ताबदन्वयप्रतीतिरनुभूयते । वाक्य आकाङ्क्षा दिमत्त्वप्रतिसंधानं तदर्थ-
प्रतिपयनुकूलतयावभृतम् । तथा च आकाङ्क्षा दिमत्पद कदम्बकत्वप्रति-
संधानस्यावश्यकतया तस्य च स्मारितार्थं संसर्ग विज्ञप्तिपूर्वकत्वनियमेनानु-
मानादेव तत्फलसिद्धौ किमिति शब्दस्य प्रमाणान्तरत्वाभ्युपगमः ।
तथाहि । एतानि पदानि स्मारितार्थसंसर्गज्ञान पूर्वकाणि आकाहादि-
मदातोक्तपदत्वात् गामभ्याजेतिपदकदम्बकवत् इति ज्ञानावच्छेदकतया
संसर्गसिद्धिरनुमानादेव भवति इति पदपक्षकानुमानेन शब्दो न प्रमाणा-
न्तरम् । अर्थपक्षकानुमाने साक्षादेव संसर्गसिद्धिः । एवं हि तत् । एते प
दार्था मिथः संसर्गवन्तः आकाङ्क्षादिमत्पदकदम्बकस्मारितत्वात् गामभ्याज
इति स्मारितपदार्थवत् इति । एवमुपमानमपि न प्रमाणान्तरम् ।
तथाहि । गवयपदं सप्रवृत्तिनिमित्तकम् साधुपदत्वात् इत्यनुमानेनै-
यात्रापि निर्वाह: ( त० व० पृ० ९८ ) ( न्या० सि० दी० १०
२२) । प्रत्यक्षमनुमानं चेति प्रमाणद्वयमेवेति बौद्धा आईताथ
मन्यन्ते । लौकिकम् आर्षे चेति द्विविधं प्रमाणमिति सांख्या मन्यन्ते ।
तत्र लौकिकम् प्रत्यक्षानुमानाप्तवचनानि । आर्षम् विज्ञानम् । प्रत्यक्षं