2023-02-20 00:55:48 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
व्यायकोशः ।
कश्छन्दोविशेषः प्रकृतिः इति छन्दःशास्त्रज्ञा आहुः । १६ व्याकरण-
शास्त्रोक्त कर्म विशेषः ( विकार्यम् ) । यथा काशान्कटं करोति इत्यादौ
काशादि प्रकृतिकर्म इति ।
प्रकृतिविकृतिः– महदाद्या प्रकृतिविकृतयः सप्त इति । अस्यार्थः ।
प्रकृतयश्च ता विकृतयश्चेति प्रकृतिविकृतयः सप्त महदादी नि
( सर्व० सं० पृ० ३१७ सांख्य ० ) ।
प्रक्रिया – १ निरूपणम् ( दि० गु० पृ० १९८) । यथा नवक्षणा
प्रक्रिया दशक्षणा प्रक्रिया एकादशक्षणा प्रक्रिया (मु० गु० पृ० १९८)
इत्यादौ । २ पक्षप्रतिपक्षयोः प्रवृत्तिः । यथा अनित्यः शब्दः प्रयत्ना-
नन्तरीयकत्वाद्धटवत् इत्येक पक्षं प्रवर्तयति । द्वितीयश्च नित्यसाधर्म्यात्
श्रावणत्वात् नित्यः शब्दः इति (वात्स्या० ५/१/१६ ) । अत्रार्थे
व्युत्पत्तिः । प्रक्रिया प्रकर्षेण किया साधनम् । विपरीतसाधन मिति
फलितार्थः इति ( गौ० वृ० ५/१/१६ ) । ३ शब्दप्रयोगसाधनावस्था
प्रक्रिया इति शाब्दिका आहुः । ४ प्रकरणम् सा प्रक्रिया या कम्
इत्यपेक्षा इति पार्थसारथिमिश्र आह । ५ अधिकारः । ६ नृपादीनां चामर-
व्यजनच्छत्रधारणा दिव्यापारः इति काव्यज्ञा आहुः ।
०
-
प्रचय: - १ [ क ] शिथिलाख्यः संयोगः । यथा यत्र द्वाभ्यां तूलक-
पिण्डाम्यां प्रचययुक्ताभ्यां तूलकपिण्डान्तरमारब्धम् तत्र परिमाणोत्कर्ष-
दर्शनात् शिथिलाख्यसंयोगरूपः प्रचयस्तादृशावयविपरिमाणस्यासमवायि-
कारणम् (वै० वि० ७/११९ ) ( वै० उ० ७१११९ ) ( भा०प०
गु० श्लो०
१० ११३ ) । अत्र प्रचयश्चारम्भकः संयोगः । स च स्वाभि-
मुखकिं चिदवयवासंयुक्तत्वे सति स्वाभिमुखकिंचिदवयवसंयोगलक्षणः ।
स त्ववयवसंयोगः स्वावयवप्रशिथिलसंयोगापेक्षः परिमाणजनकः । गुण-
कर्मारम्भे सापेक्षः इति वचनात् ( वै० उ० ७१११९ ) ( त० व० ) ।
[ ख ] किंचिदवयवावच्छेदे नावयवान्तरासंयोगिनि महत्यवयवे वर्तमानः
संयोगः इत्येके वदन्ति । अन्य आहुः । अत्र महत्पदं न देयम् । परमाणु-
'संयोगस्य प्रचयत्वे क्षतिविरहात् इति । अपरे तु भूयोवयवावच्छेदेना-
-
कश्छन्दोविशेषः प्रकृतिः इति छन्दःशास्त्रज्ञा आहुः । १६ व्याकरण-
शास्त्रोक्त कर्म विशेषः ( विकार्यम् ) । यथा काशान्कटं करोति इत्यादौ
काशादि प्रकृतिकर्म इति ।
प्रकृतिविकृतिः– महदाद्या प्रकृतिविकृतयः सप्त इति । अस्यार्थः ।
प्रकृतयश्च ता विकृतयश्चेति प्रकृतिविकृतयः सप्त महदादी नि
( सर्व० सं० पृ० ३१७ सांख्य ० ) ।
प्रक्रिया – १ निरूपणम् ( दि० गु० पृ० १९८) । यथा नवक्षणा
प्रक्रिया दशक्षणा प्रक्रिया एकादशक्षणा प्रक्रिया (मु० गु० पृ० १९८)
इत्यादौ । २ पक्षप्रतिपक्षयोः प्रवृत्तिः । यथा अनित्यः शब्दः प्रयत्ना-
नन्तरीयकत्वाद्धटवत् इत्येक पक्षं प्रवर्तयति । द्वितीयश्च नित्यसाधर्म्यात्
श्रावणत्वात् नित्यः शब्दः इति (वात्स्या० ५/१/१६ ) । अत्रार्थे
व्युत्पत्तिः । प्रक्रिया प्रकर्षेण किया साधनम् । विपरीतसाधन मिति
फलितार्थः इति ( गौ० वृ० ५/१/१६ ) । ३ शब्दप्रयोगसाधनावस्था
प्रक्रिया इति शाब्दिका आहुः । ४ प्रकरणम् सा प्रक्रिया या कम्
इत्यपेक्षा इति पार्थसारथिमिश्र आह । ५ अधिकारः । ६ नृपादीनां चामर-
व्यजनच्छत्रधारणा दिव्यापारः इति काव्यज्ञा आहुः ।
०
-
प्रचय: - १ [ क ] शिथिलाख्यः संयोगः । यथा यत्र द्वाभ्यां तूलक-
पिण्डाम्यां प्रचययुक्ताभ्यां तूलकपिण्डान्तरमारब्धम् तत्र परिमाणोत्कर्ष-
दर्शनात् शिथिलाख्यसंयोगरूपः प्रचयस्तादृशावयविपरिमाणस्यासमवायि-
कारणम् (वै० वि० ७/११९ ) ( वै० उ० ७१११९ ) ( भा०प०
गु० श्लो०
१० ११३ ) । अत्र प्रचयश्चारम्भकः संयोगः । स च स्वाभि-
मुखकिं चिदवयवासंयुक्तत्वे सति स्वाभिमुखकिंचिदवयवसंयोगलक्षणः ।
स त्ववयवसंयोगः स्वावयवप्रशिथिलसंयोगापेक्षः परिमाणजनकः । गुण-
कर्मारम्भे सापेक्षः इति वचनात् ( वै० उ० ७१११९ ) ( त० व० ) ।
[ ख ] किंचिदवयवावच्छेदे नावयवान्तरासंयोगिनि महत्यवयवे वर्तमानः
संयोगः इत्येके वदन्ति । अन्य आहुः । अत्र महत्पदं न देयम् । परमाणु-
'संयोगस्य प्रचयत्वे क्षतिविरहात् इति । अपरे तु भूयोवयवावच्छेदेना-
-