2023-02-20 00:55:42 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
1
वारणाय
-
प्रतिनभ्यतेव्यादिगादाघरीयहेत्वाभासलक्षणे पर्वतो महानसीबहिमानित्यत्र
पर्वतो बडिमान् इत्यनुमितेरपि तादृशानुमितित्वापरया तत्रलवाघेव्याप्ति-
साभ्यताब च्छेदकतापर्यायधिकरणधर्मपर्याप्तावच्छेदकताक-
प्रकारताकपक्षविशेष्यकानुमितित्वव्यापकत्वम् इति विषक्षणे च उमयं
प्रत्येकानतिरिक्तम् इति न्यायेन शुद्धवह्नित्वेपि साध्यतावच्छेदकतापर्याप्तेः
सवेन पुनस्तदोषापत्या साध्यतावच्छेदकताव्यापकावच्छेदकताकप्रकार-
ताकपक्षविशेष्यकानुमितित्वव्यापकप्रतिबभ्यतेत्यादि विवक्षणीयम् । तेन
पर्वतो हिमान् इति ज्ञानीयप्रकारतारूपन्यूनधर्मव्युदासः इति ।
पर्याय: - १ [ क ] समान प्रवृत्ति निमित्तकत्वे सति विभिन्नानुपूर्वीकस्वम् ।
यथा घटः करीरः कलश: इति पर्यायः । अत्र पर्यायत्वं च शक्य-
तावच्छेदकैक्ये सति विभिन्नशक्ततावच्छेदककत्वम् ( त० प्र० ख० ४
पृ० ८३ ) । [ ख ] समानार्थबोधकं शब्दान्तरम् इति केचिदाहुः ।
२ अनुक्रमः । ३ प्रकारः । ४ अवसरः । ५ निर्माणम् । ६ द्रव्य-
धर्मविशेषः इत्यप्यन्य आहुः ( वाच० ) । ७ अर्थालंकारविशेषः ।
पर्युदासः - [क] अन्योन्याभावः ( म०प्र० ४ पृ० ४८ ) । यथा
घटः पटो न भवतीत्यादौ अब्राह्मणमानयेत्यादौ च नबर्थः । पर्युदास-
शब्दोन्योन्याभावे रूढः । पर्युदासे नञ् प्रसज्यप्रतिषेधे नञ् इति शब्द-
चिन्तामण्यादौ प्रयोगात् । प्राञ्चस्तु पर्युदासः प्रसज्यप्रतिषेधश्च नञ्-
विशेषसंज्ञे एवेत्याडुः । तन्मते पर्युदासत्वं चान्योन्याभावबोधकत्वम्
इति विज्ञेयम् । अत्र प्राञ्जो नैयायिका आहुः । पर्युदासस्थले
नमो लाक्षणिकत्वम् इति । नव्यास्तु तत्र शक्त्यैवार्थबोधकत्वम् इति
प्राडु: ( म० प्र० ४ पृ० ४८) । अत्रोक्तमभियुक्तैः । प्राधान्यं हि
विधेर्यन्त्र प्रतिषेधेप्रधानता । पर्युदासः स विज्ञेयो यत्रोत्तरपदेन नन् ॥
इति । तदर्थव प्रथमान्त प्रतियोगिवाचकपदसमभिव्याहृतेन समासघटकेन
वा नआ ( नव् न एतदन्यतरेण शब्देन) उत्तरपदार्थेन सह यस्यार्थया
न्ययो बोभ्यते सः इति । अत्र मणिकारा आहुः । नञ्समासे भगाह्मण-
१ जयभानतेति पदच्छेदः ।
१
वारणाय
-
प्रतिनभ्यतेव्यादिगादाघरीयहेत्वाभासलक्षणे पर्वतो महानसीबहिमानित्यत्र
पर्वतो बडिमान् इत्यनुमितेरपि तादृशानुमितित्वापरया तत्रलवाघेव्याप्ति-
साभ्यताब च्छेदकतापर्यायधिकरणधर्मपर्याप्तावच्छेदकताक-
प्रकारताकपक्षविशेष्यकानुमितित्वव्यापकत्वम् इति विषक्षणे च उमयं
प्रत्येकानतिरिक्तम् इति न्यायेन शुद्धवह्नित्वेपि साध्यतावच्छेदकतापर्याप्तेः
सवेन पुनस्तदोषापत्या साध्यतावच्छेदकताव्यापकावच्छेदकताकप्रकार-
ताकपक्षविशेष्यकानुमितित्वव्यापकप्रतिबभ्यतेत्यादि विवक्षणीयम् । तेन
पर्वतो हिमान् इति ज्ञानीयप्रकारतारूपन्यूनधर्मव्युदासः इति ।
पर्याय: - १ [ क ] समान प्रवृत्ति निमित्तकत्वे सति विभिन्नानुपूर्वीकस्वम् ।
यथा घटः करीरः कलश: इति पर्यायः । अत्र पर्यायत्वं च शक्य-
तावच्छेदकैक्ये सति विभिन्नशक्ततावच्छेदककत्वम् ( त० प्र० ख० ४
पृ० ८३ ) । [ ख ] समानार्थबोधकं शब्दान्तरम् इति केचिदाहुः ।
२ अनुक्रमः । ३ प्रकारः । ४ अवसरः । ५ निर्माणम् । ६ द्रव्य-
धर्मविशेषः इत्यप्यन्य आहुः ( वाच० ) । ७ अर्थालंकारविशेषः ।
पर्युदासः - [क] अन्योन्याभावः ( म०प्र० ४ पृ० ४८ ) । यथा
घटः पटो न भवतीत्यादौ अब्राह्मणमानयेत्यादौ च नबर्थः । पर्युदास-
शब्दोन्योन्याभावे रूढः । पर्युदासे नञ् प्रसज्यप्रतिषेधे नञ् इति शब्द-
चिन्तामण्यादौ प्रयोगात् । प्राञ्चस्तु पर्युदासः प्रसज्यप्रतिषेधश्च नञ्-
विशेषसंज्ञे एवेत्याडुः । तन्मते पर्युदासत्वं चान्योन्याभावबोधकत्वम्
इति विज्ञेयम् । अत्र प्राञ्जो नैयायिका आहुः । पर्युदासस्थले
नमो लाक्षणिकत्वम् इति । नव्यास्तु तत्र शक्त्यैवार्थबोधकत्वम् इति
प्राडु: ( म० प्र० ४ पृ० ४८) । अत्रोक्तमभियुक्तैः । प्राधान्यं हि
विधेर्यन्त्र प्रतिषेधेप्रधानता । पर्युदासः स विज्ञेयो यत्रोत्तरपदेन नन् ॥
इति । तदर्थव प्रथमान्त प्रतियोगिवाचकपदसमभिव्याहृतेन समासघटकेन
वा नआ ( नव् न एतदन्यतरेण शब्देन) उत्तरपदार्थेन सह यस्यार्थया
न्ययो बोभ्यते सः इति । अत्र मणिकारा आहुः । नञ्समासे भगाह्मण-
१ जयभानतेति पदच्छेदः ।
१