2023-02-20 00:55:11 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
न्यायकोशः ।
३३९
।
अत्र विषयत्वलक्षणं गौणमधिकरणत्वं तृतीयया बोध्यते । तेन भोगेष्व-
नुरक्तः इत्येवं तत्र बोधः ( श० प्र० ० ९२ पृ० ११८- १२५ )
( ग० व्यु० का० ३ पृ० ९१-९८ ) ( का० व्या० पृ० ७–८) ।
११ वैशिष्टयम् । यथा वह्निमस्त्रेन पर्वतमनुमिनोमि इत्यादौ बद्धिविधे-
यकत्वरूपं वैशिष्ट्यं तृतीयान्तार्थः । यथा वा रजतत्वेन शुक्तिं जानाती-
त्यादौ ज्ञाने रजतत्वादिप्रकारकत्वरूपं वैशिष्ट्यम् । घटत्वेन वहिर्नास्तीत्यादौ
च (सौन्दडमते ) अमावे घटत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकत्वरूपं वैशिष्ट्यम्
तृतीयान्तार्थः इति संक्षेपः ( ग० व्यु० का० २ ख० २ पृ० ५६ ) ।
तृप्तिः–फलेच्छाविच्छेदः (कु० टी० ५) । यथा भोजनेन तृप्तोस्मीत्यादौ ।
यथा वा वाघ्रणसस्य मांसेन तृप्तिर्द्वादशवार्षिकी ( मनुः अ० ३ श्लो०
२७१) तस्यालमेषा क्षुधितस्य तृप्त्यै ( रघु० स० २ लो० ३९ ) इत्यादौ ।
तृषा - पिपासा । यथा न हन्ति मण्डूककुलं तृषाकुल: (ऋतु ० ) इत्यादौ ।
तृषाकुलस्य लक्षणं च -सततं यः पिबेत्तोयं न तृप्तिमधिगच्छति । मुहुः
काङ्क्षति तोयं तु तं तृष्णार्दितमादिशेत् ॥ इति ( भावप्र ० ) ।
O
तृष्णा – ( दोषः ) १ इदं मे न क्षीयताम् इतीच्छा ( गौ० वृ० ४ । ३ ) ।
२ अप्राप्तामिलाषः । लोभजन्या मनोवृत्तिः । यथा लोभो जनयते
तृष्णां तृषार्तो दुःखमामुयात् (हितोप० ) इत्यादौ ।
तेज:– १ ( द्रव्यम् ) [ क ] तेजो रूपस्पर्शबत् ( वै० २११ । ३ ) । तद-
र्थश्च रूपं भास्वरम् स्पर्शश्च उष्णः तद्वत्तेजः । भास्वरशुक्लरूपवत्त्वम्
उष्णस्पर्शवत्वं च-तेजोलक्षणम् इति । ऊष्मणि भर्जनकपालस्थे तेजसि
तप्तवारिस्थतेजसि च तेजस्त्वेन भास्वररूपमनुमीयते । तत्र तेजस्त्वं तु
उष्णस्पर्श वस्त्वेनानुमीयते ( वै० उ० २ । १ । ३ ) ( वै० वि० २ । १ । ३ ) ।
[ ख ] उष्णस्पर्शवत् ( त० सं० ) । अत्र सूत्रम् तेजस उष्णता इति
( बै० २ । २।४ ) । [ग] तेजस्त्वसामान्यवत् ( प्रशस्त ० ) ( त०
कौ० ११० २ ) । तच चक्षुःशरीरसवितृसुवर्णववियुदादिप्रभेदम्
( त० मा० अर्थ० पृ० २७) । यथा सामानाधिकरण्यं हि तेजस्तिमिरयोः
३३९
।
अत्र विषयत्वलक्षणं गौणमधिकरणत्वं तृतीयया बोध्यते । तेन भोगेष्व-
नुरक्तः इत्येवं तत्र बोधः ( श० प्र० ० ९२ पृ० ११८- १२५ )
( ग० व्यु० का० ३ पृ० ९१-९८ ) ( का० व्या० पृ० ७–८) ।
११ वैशिष्टयम् । यथा वह्निमस्त्रेन पर्वतमनुमिनोमि इत्यादौ बद्धिविधे-
यकत्वरूपं वैशिष्ट्यं तृतीयान्तार्थः । यथा वा रजतत्वेन शुक्तिं जानाती-
त्यादौ ज्ञाने रजतत्वादिप्रकारकत्वरूपं वैशिष्ट्यम् । घटत्वेन वहिर्नास्तीत्यादौ
च (सौन्दडमते ) अमावे घटत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकत्वरूपं वैशिष्ट्यम्
तृतीयान्तार्थः इति संक्षेपः ( ग० व्यु० का० २ ख० २ पृ० ५६ ) ।
तृप्तिः–फलेच्छाविच्छेदः (कु० टी० ५) । यथा भोजनेन तृप्तोस्मीत्यादौ ।
यथा वा वाघ्रणसस्य मांसेन तृप्तिर्द्वादशवार्षिकी ( मनुः अ० ३ श्लो०
२७१) तस्यालमेषा क्षुधितस्य तृप्त्यै ( रघु० स० २ लो० ३९ ) इत्यादौ ।
तृषा - पिपासा । यथा न हन्ति मण्डूककुलं तृषाकुल: (ऋतु ० ) इत्यादौ ।
तृषाकुलस्य लक्षणं च -सततं यः पिबेत्तोयं न तृप्तिमधिगच्छति । मुहुः
काङ्क्षति तोयं तु तं तृष्णार्दितमादिशेत् ॥ इति ( भावप्र ० ) ।
O
तृष्णा – ( दोषः ) १ इदं मे न क्षीयताम् इतीच्छा ( गौ० वृ० ४ । ३ ) ।
२ अप्राप्तामिलाषः । लोभजन्या मनोवृत्तिः । यथा लोभो जनयते
तृष्णां तृषार्तो दुःखमामुयात् (हितोप० ) इत्यादौ ।
तेज:– १ ( द्रव्यम् ) [ क ] तेजो रूपस्पर्शबत् ( वै० २११ । ३ ) । तद-
र्थश्च रूपं भास्वरम् स्पर्शश्च उष्णः तद्वत्तेजः । भास्वरशुक्लरूपवत्त्वम्
उष्णस्पर्शवत्वं च-तेजोलक्षणम् इति । ऊष्मणि भर्जनकपालस्थे तेजसि
तप्तवारिस्थतेजसि च तेजस्त्वेन भास्वररूपमनुमीयते । तत्र तेजस्त्वं तु
उष्णस्पर्श वस्त्वेनानुमीयते ( वै० उ० २ । १ । ३ ) ( वै० वि० २ । १ । ३ ) ।
[ ख ] उष्णस्पर्शवत् ( त० सं० ) । अत्र सूत्रम् तेजस उष्णता इति
( बै० २ । २।४ ) । [ग] तेजस्त्वसामान्यवत् ( प्रशस्त ० ) ( त०
कौ० ११० २ ) । तच चक्षुःशरीरसवितृसुवर्णववियुदादिप्रभेदम्
( त० मा० अर्थ० पृ० २७) । यथा सामानाधिकरण्यं हि तेजस्तिमिरयोः