2023-02-20 00:55:07 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
म्यायकोशः ।
३२५
कधर्माभ्युपगमे द्वितीयस्य नियतप्राप्तिरूपः । अत्रानिष्टं च द्विविधम् ।
प्रामाणिकपरित्यागः इतरपरिग्रहश्वेति ( ता० २०
लो० ७१ ) ।
स चायं तर्कः पञ्चविधः । आत्माश्रयः अन्योन्याश्रयः चक्रकम् अनवस्था
तदन्यबाधितार्थप्रसङ्गश्च ( प्रमाणबाधितार्थकप्रसङ्गः ) इत्याचार्याः ।
तत्र ( १ ) स्वापेक्षापादकोनिष्टप्रसङ्ग आत्माश्रयः । अपेक्षा च शतावु-
त्पत्तौ स्थितौ च प्राया। तत्राद्या यथा एतइटज्ञानं यद्येतदटज्ञानजन्यं
स्यात् एतद्धटज्ञानमिन्नं स्यात् इति । द्वितीया यथा घटोयं यद्येतद्वटजन्यः
स्यात् एतद्धटमिन्नः स्यात् इति । तृतीया च स्अयं घटो यद्येतद्धटवृत्तिः
स्यात् तथात्वेनोपलभ्येत इति । (२) स्वापेक्षापेक्षितत्वनिबन्धनोनिष्टप्रस-
मोन्योन्याश्रयः । यथा अयं घटो यद्येतद्धटज्ञानजन्यज्ञान विषयः स्यात्
एतद्धटमिन्नः स्यात् इति । उत्पत्तौ स्थितौ च स्वयमुदाहार्यम् । ( ३ )
स्वापेक्षणीयापेक्षितसापेक्षत्व निबन्धनो निष्टप्रसङ्गचक्रकम् । पूर्वोक्त एबापा-
दके अन्य पदान्तरमन्तर्भाव्योदाहार्यम् । अपेक्षा स्वत्र साक्षात्परंपरासाधा-
रणी प्राह्मा । ( ४ ) अनवस्था पुनरप्रामाणिकी ग्राह्या । न तु प्रवाह-
मूलकप्रसङ्गः । यथा घटत्वं यदि यावद्धटहेतुवृत्ति स्यात् घटजन्यवृत्ति न
स्यात् इति । वृत्तिकारास्तु अनवस्था च अव्यवस्थितपरंपरारोपाघीनानि-
ष्टप्रसङ्गः । यथा यदि घटत्वम् घटजन्यत्वव्याप्यं स्यात् कपालसमवेतत्व-
व्याप्यं न स्यात् इत्याहुः ( गौ० वृ० १ । १२।४०) । (५) उक्तचतु-
ष्कान्यः प्रसङ्गः प्रमाणबाधितार्थकप्रसङ्गः । सोपि द्विविधः । व्यासिग्राहकः
विषयपरिशोधकच । तत्राद्यो यथा धूमो यदि वहिव्यमिचारी स्यात् तदा
बद्दिजन्यो न स्यात् इति । द्वितीयस्तु पर्वतो यदि निर्वह्निः स्यात् निर्धूमः
स्यात् इत्यादिः ( जग० तर्कप्रन्थ० ) ( गौ० १० १११।४० ) ।
अत्र घूमादेर्व्यभिचारशङ्कानिवृत्तिद्वारा विषयस्य बहयादेः निश्चाय-
कस्वेन एततर्कस्य परिशोधकत्वमित्यवधेयम् । अत्र प्राचीननैयायिकास्तु
स च तर्क एकादशविधः व्याघातः आत्माश्रयः इतरेतराश्रयः चक्र-
कायय: अनवस्था प्रतिबन्धिकल्पना लाघबकल्पना गौरवम् उत्सर्गः
अपवाद: वैजात्यम् इन्चक्रुः ( सर्व० पृ० २३९ अक्ष० ) । नव्यास्तु
३२५
कधर्माभ्युपगमे द्वितीयस्य नियतप्राप्तिरूपः । अत्रानिष्टं च द्विविधम् ।
प्रामाणिकपरित्यागः इतरपरिग्रहश्वेति ( ता० २०
लो० ७१ ) ।
स चायं तर्कः पञ्चविधः । आत्माश्रयः अन्योन्याश्रयः चक्रकम् अनवस्था
तदन्यबाधितार्थप्रसङ्गश्च ( प्रमाणबाधितार्थकप्रसङ्गः ) इत्याचार्याः ।
तत्र ( १ ) स्वापेक्षापादकोनिष्टप्रसङ्ग आत्माश्रयः । अपेक्षा च शतावु-
त्पत्तौ स्थितौ च प्राया। तत्राद्या यथा एतइटज्ञानं यद्येतदटज्ञानजन्यं
स्यात् एतद्धटज्ञानमिन्नं स्यात् इति । द्वितीया यथा घटोयं यद्येतद्वटजन्यः
स्यात् एतद्धटमिन्नः स्यात् इति । तृतीया च स्अयं घटो यद्येतद्धटवृत्तिः
स्यात् तथात्वेनोपलभ्येत इति । (२) स्वापेक्षापेक्षितत्वनिबन्धनोनिष्टप्रस-
मोन्योन्याश्रयः । यथा अयं घटो यद्येतद्धटज्ञानजन्यज्ञान विषयः स्यात्
एतद्धटमिन्नः स्यात् इति । उत्पत्तौ स्थितौ च स्वयमुदाहार्यम् । ( ३ )
स्वापेक्षणीयापेक्षितसापेक्षत्व निबन्धनो निष्टप्रसङ्गचक्रकम् । पूर्वोक्त एबापा-
दके अन्य पदान्तरमन्तर्भाव्योदाहार्यम् । अपेक्षा स्वत्र साक्षात्परंपरासाधा-
रणी प्राह्मा । ( ४ ) अनवस्था पुनरप्रामाणिकी ग्राह्या । न तु प्रवाह-
मूलकप्रसङ्गः । यथा घटत्वं यदि यावद्धटहेतुवृत्ति स्यात् घटजन्यवृत्ति न
स्यात् इति । वृत्तिकारास्तु अनवस्था च अव्यवस्थितपरंपरारोपाघीनानि-
ष्टप्रसङ्गः । यथा यदि घटत्वम् घटजन्यत्वव्याप्यं स्यात् कपालसमवेतत्व-
व्याप्यं न स्यात् इत्याहुः ( गौ० वृ० १ । १२।४०) । (५) उक्तचतु-
ष्कान्यः प्रसङ्गः प्रमाणबाधितार्थकप्रसङ्गः । सोपि द्विविधः । व्यासिग्राहकः
विषयपरिशोधकच । तत्राद्यो यथा धूमो यदि वहिव्यमिचारी स्यात् तदा
बद्दिजन्यो न स्यात् इति । द्वितीयस्तु पर्वतो यदि निर्वह्निः स्यात् निर्धूमः
स्यात् इत्यादिः ( जग० तर्कप्रन्थ० ) ( गौ० १० १११।४० ) ।
अत्र घूमादेर्व्यभिचारशङ्कानिवृत्तिद्वारा विषयस्य बहयादेः निश्चाय-
कस्वेन एततर्कस्य परिशोधकत्वमित्यवधेयम् । अत्र प्राचीननैयायिकास्तु
स च तर्क एकादशविधः व्याघातः आत्माश्रयः इतरेतराश्रयः चक्र-
कायय: अनवस्था प्रतिबन्धिकल्पना लाघबकल्पना गौरवम् उत्सर्गः
अपवाद: वैजात्यम् इन्चक्रुः ( सर्व० पृ० २३९ अक्ष० ) । नव्यास्तु