2023-02-20 00:54:58 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
न्यायकोशः ।
२९१
●
वृत्ते: ( वेदान्तप० ) । केचिनैयायिकाश्च जहत्स्वार्थायामियं लक्षणान्त-
र्भवतीति नातिरिक्तेयं जहदजहत्स्वार्था लक्षणानीकर्तव्या इति मन्यन्ते ।
जहदजहल्लक्षणा - जहदजहत्स्वार्थावदस्यार्थोनुसंधेयः ।
-
जहल्लक्षणा - जहत्स्वार्थाबदस्यार्थोनुसंधेयः । अत्र व्युत्पत्तिः जहत् स्वार्थो
याम् इति ( वाच० ) । उत्तरपदस्य स्वार्थ इत्यस्य लोपः ।
जागरणम् – यथार्थप्रत्ययप्रवाहः ( न्या० ली० गु० पृ० ३१ ) ।
जाघनी-पशुपुच्छम् ( जै० सू० दृ० अ० ३ पा० ३ सू० २०) ।
-
जाति: - १ ( सामान्यम् ) [क] समानप्रसवात्मिका जाति: ( गौ०
२१२/६८ ) । समानः समानाकारकः प्रसवो बुद्धिजननमात्मा स्वरूपं
यस्याः सा । तथा च समानाकारबुद्धिजननयोग्यत्वमर्थः ( गौ० दृ०
२।२।६८ ) । तलक्षणं च प्रकारतया शब्दशक्तिग्रहविषयत्वम् । शक्ति-
संबन्धेन जातिपदवत्त्वम् इति नैयायिक सिद्धान्तः । मन्त्र जातौ व्यक्तौ
या विशिष्टे वा समुदाये वा शक्तिरित्यत्र प्राभाकरादीनां विप्रतिपत्तय-
स्वाषत् शक्तिशब्दव्याख्यानाषसरे प्रदर्शयिष्यन्त इति तास्तत्रैवावलोक-
नीयाः । आतिबाधकानि षट् सन्ति । तथा चोक्तमुदयनाचार्येण व्यक्ते-
रमेदस्तुल्यत्वं संकरोथानवस्थितिः । रूपहानिरसंबन्धो जातिबाधक-
संग्रहः ॥ इति ( द्रव्यकिर० ) । तदर्थश्च व्यक्त्यमेदादिशब्देषु द्रष्टव्यः ।
[ ख ] यच केषांचिद्भेदं कुतश्चिद्वेदं करोति तत् सामान्यविशेषो जाति-
रिति ( वात्स्या० २१२१६८ ) (वै० १ १ २ ३ ) ( वै० उ० १ ।२।३) ।
[ग] समानाकारबुद्धिजननयोग्यधर्मविशेषः नित्यानेकसमवेतः इत्यपि
बदन्ति ( गौ० वृ० २१ २२६८) (त० प्र० १ ) । यथा सामान्य-
परिहीनास्तु सर्वे जात्यादयो मताः ( भा०प० श्लो० १५) इत्यादौ ।
यथा वा संकेतो गृह्यते जातौ गुणद्रव्यक्रियासु च । संकेतितश्चतुर्भेदो
जात्यादिर्जातिरेष वा ( काव्यप्र० उ० २) असंपादयतः कंचिदर्ये
जातिक्रियागुणैः (माघ० स० २ लो० ४७) इत्यादौ द्रव्यत्व-
गुणत्वकर्मत्वादिर्जातिः । [६] शाब्दिकास्तु अनुगतैका कारबुद्धिजनन-
२९१
●
वृत्ते: ( वेदान्तप० ) । केचिनैयायिकाश्च जहत्स्वार्थायामियं लक्षणान्त-
र्भवतीति नातिरिक्तेयं जहदजहत्स्वार्था लक्षणानीकर्तव्या इति मन्यन्ते ।
जहदजहल्लक्षणा - जहदजहत्स्वार्थावदस्यार्थोनुसंधेयः ।
-
जहल्लक्षणा - जहत्स्वार्थाबदस्यार्थोनुसंधेयः । अत्र व्युत्पत्तिः जहत् स्वार्थो
याम् इति ( वाच० ) । उत्तरपदस्य स्वार्थ इत्यस्य लोपः ।
जागरणम् – यथार्थप्रत्ययप्रवाहः ( न्या० ली० गु० पृ० ३१ ) ।
जाघनी-पशुपुच्छम् ( जै० सू० दृ० अ० ३ पा० ३ सू० २०) ।
-
जाति: - १ ( सामान्यम् ) [क] समानप्रसवात्मिका जाति: ( गौ०
२१२/६८ ) । समानः समानाकारकः प्रसवो बुद्धिजननमात्मा स्वरूपं
यस्याः सा । तथा च समानाकारबुद्धिजननयोग्यत्वमर्थः ( गौ० दृ०
२।२।६८ ) । तलक्षणं च प्रकारतया शब्दशक्तिग्रहविषयत्वम् । शक्ति-
संबन्धेन जातिपदवत्त्वम् इति नैयायिक सिद्धान्तः । मन्त्र जातौ व्यक्तौ
या विशिष्टे वा समुदाये वा शक्तिरित्यत्र प्राभाकरादीनां विप्रतिपत्तय-
स्वाषत् शक्तिशब्दव्याख्यानाषसरे प्रदर्शयिष्यन्त इति तास्तत्रैवावलोक-
नीयाः । आतिबाधकानि षट् सन्ति । तथा चोक्तमुदयनाचार्येण व्यक्ते-
रमेदस्तुल्यत्वं संकरोथानवस्थितिः । रूपहानिरसंबन्धो जातिबाधक-
संग्रहः ॥ इति ( द्रव्यकिर० ) । तदर्थश्च व्यक्त्यमेदादिशब्देषु द्रष्टव्यः ।
[ ख ] यच केषांचिद्भेदं कुतश्चिद्वेदं करोति तत् सामान्यविशेषो जाति-
रिति ( वात्स्या० २१२१६८ ) (वै० १ १ २ ३ ) ( वै० उ० १ ।२।३) ।
[ग] समानाकारबुद्धिजननयोग्यधर्मविशेषः नित्यानेकसमवेतः इत्यपि
बदन्ति ( गौ० वृ० २१ २२६८) (त० प्र० १ ) । यथा सामान्य-
परिहीनास्तु सर्वे जात्यादयो मताः ( भा०प० श्लो० १५) इत्यादौ ।
यथा वा संकेतो गृह्यते जातौ गुणद्रव्यक्रियासु च । संकेतितश्चतुर्भेदो
जात्यादिर्जातिरेष वा ( काव्यप्र० उ० २) असंपादयतः कंचिदर्ये
जातिक्रियागुणैः (माघ० स० २ लो० ४७) इत्यादौ द्रव्यत्व-
गुणत्वकर्मत्वादिर्जातिः । [६] शाब्दिकास्तु अनुगतैका कारबुद्धिजनन-