2023-02-20 00:54:34 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
म्यायकोचः ।
कर्मकर्त्रायुपपदमेदाद्वहुविध एव । वैयाकरणास्तु कारकमात्रोपपदकत्वात्
षड़िध एवेत्याड्डुः । अत्रेदमवधेयम् । ब्रह्मभूयमित्यादौ कारकमिनेनाप्युप-
पदेन समास इति न पडत्वमात्रं तस्य कित्वसावुपपदसमासोनेकविध
एवेति । बसूर्यपश्या इत्यत्राप्युपपदसमास एव ( श० प्र० पृ० ६७ ) ।
उपभोगः --विषयसेवनजन्यसुखविशेषः । यथा स्त्रीणां स्वपतिदायस्तु
उपभोगफलः स्मृतः ( महाभा० दान० वीरमित्रो० अ० २ पृ० ६२८)
इत्यादावुपभोगः ।
उपमर्द :– १ [ क ] एकरूपनिवृत्तौ रूपान्तरोपजन: ( वात्स्या० २।२।
५६ ) । [ख] धर्मिनिवृत्तौ धर्म्यन्तरप्रयोगः । यथा अस्तेर्भूः ( गौ०
१० २/२/५६ ) । तथाहि व्याकरणशाले आर्धधातुकप्रत्ययविवक्षायाम-
सूधातोर्भू इत्यादेशे ( पा० सू० २।४/५२ ) बभूवेत्यादि रूपं सिष्यतीति
विज्ञेयम् । यथा वा ब्रूषो वचिः स्था इत्यस्य तिष्ठ इत्यादेश: ( वाच० ) ।
२ नाश इति मायावादिनः । ३ निष्पीडनमिति काव्यज्ञा वदन्ति ।
उपमा - १ उपमानजन्यं शब्दशक्तिज्ञानम् । यथा गवयादिपदानां तु शक्ति-
धीरुपमा फलम् ( भाषा० ३ लो० ८१ ) इत्यादौ सादृश्यज्ञानजन्या
गवयो गवयपदवाच्यः इत्युपमिति: । २ गवादिसादृश्यज्ञानम् उपमान-
मिति मायावादिनः । ३ अर्थालंकारविशेष इत्यालंकारिकाः । ४ साह-
श्यम् । यथा स्फुटोपमं भूतिसितेन शंभुना ( माघ : स० १ श्लो० ४ )
इत्यादी इति काव्यज्ञा वदन्ति ।
उपमानम् – १ ( प्रमाणम् ) [ क ] प्रसिद्धसाधर्म्यात्साभ्यसाधनमुपमानम् ।
तदर्थच प्रसिद्धस्य पूर्वप्रमितस्य गवादे: साधर्म्यात्सादृश्यात् तज्ज्ञानात
साध्यस्य गवयादिपदवाच्यत्वस्य साधनं सिद्धिरुपमानमुपमितिः । यत इत्य-
भ्याहारेण च करणलक्षणम् । अथवा साध्यसाधनमिति करणल्युटा
करणलक्षणमेवेदम् ( गौ० १० ११ १२ १६ ) । प्रहातेन सामान्यात्प्रज्ञा-
पनीयस्य प्रज्ञापनमुपमानमिति । यथा गौरेषं गवय इति । अत्र
उपमीयतेनेनेति करणे ल्युट् ( ल० म० ) । उपमानस्य प्रमाणा-
न्तरत्वमित्यम् । उपमितेः प्रत्यक्षादिप्रमितिभ्योतिरिक्तत्वात् विलक्षु-
कर्मकर्त्रायुपपदमेदाद्वहुविध एव । वैयाकरणास्तु कारकमात्रोपपदकत्वात्
षड़िध एवेत्याड्डुः । अत्रेदमवधेयम् । ब्रह्मभूयमित्यादौ कारकमिनेनाप्युप-
पदेन समास इति न पडत्वमात्रं तस्य कित्वसावुपपदसमासोनेकविध
एवेति । बसूर्यपश्या इत्यत्राप्युपपदसमास एव ( श० प्र० पृ० ६७ ) ।
उपभोगः --विषयसेवनजन्यसुखविशेषः । यथा स्त्रीणां स्वपतिदायस्तु
उपभोगफलः स्मृतः ( महाभा० दान० वीरमित्रो० अ० २ पृ० ६२८)
इत्यादावुपभोगः ।
उपमर्द :– १ [ क ] एकरूपनिवृत्तौ रूपान्तरोपजन: ( वात्स्या० २।२।
५६ ) । [ख] धर्मिनिवृत्तौ धर्म्यन्तरप्रयोगः । यथा अस्तेर्भूः ( गौ०
१० २/२/५६ ) । तथाहि व्याकरणशाले आर्धधातुकप्रत्ययविवक्षायाम-
सूधातोर्भू इत्यादेशे ( पा० सू० २।४/५२ ) बभूवेत्यादि रूपं सिष्यतीति
विज्ञेयम् । यथा वा ब्रूषो वचिः स्था इत्यस्य तिष्ठ इत्यादेश: ( वाच० ) ।
२ नाश इति मायावादिनः । ३ निष्पीडनमिति काव्यज्ञा वदन्ति ।
उपमा - १ उपमानजन्यं शब्दशक्तिज्ञानम् । यथा गवयादिपदानां तु शक्ति-
धीरुपमा फलम् ( भाषा० ३ लो० ८१ ) इत्यादौ सादृश्यज्ञानजन्या
गवयो गवयपदवाच्यः इत्युपमिति: । २ गवादिसादृश्यज्ञानम् उपमान-
मिति मायावादिनः । ३ अर्थालंकारविशेष इत्यालंकारिकाः । ४ साह-
श्यम् । यथा स्फुटोपमं भूतिसितेन शंभुना ( माघ : स० १ श्लो० ४ )
इत्यादी इति काव्यज्ञा वदन्ति ।
उपमानम् – १ ( प्रमाणम् ) [ क ] प्रसिद्धसाधर्म्यात्साभ्यसाधनमुपमानम् ।
तदर्थच प्रसिद्धस्य पूर्वप्रमितस्य गवादे: साधर्म्यात्सादृश्यात् तज्ज्ञानात
साध्यस्य गवयादिपदवाच्यत्वस्य साधनं सिद्धिरुपमानमुपमितिः । यत इत्य-
भ्याहारेण च करणलक्षणम् । अथवा साध्यसाधनमिति करणल्युटा
करणलक्षणमेवेदम् ( गौ० १० ११ १२ १६ ) । प्रहातेन सामान्यात्प्रज्ञा-
पनीयस्य प्रज्ञापनमुपमानमिति । यथा गौरेषं गवय इति । अत्र
उपमीयतेनेनेति करणे ल्युट् ( ल० म० ) । उपमानस्य प्रमाणा-
न्तरत्वमित्यम् । उपमितेः प्रत्यक्षादिप्रमितिभ्योतिरिक्तत्वात् विलक्षु-