2023-02-20 00:54:33 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
न्यायकोशः
उपचारच्छलम् - ( छळम् ) [ क ] धर्मविकल्पनिर्देशेर्थसद्भावप्रतिषेध
उपचारच्छलम् (गौ० १२।२।१४ ) । अमिधानस्य धर्मो यथार्यप्रयोगः ।
धर्मविकल्पोन्यत्र दृष्टस्यान्यत्र प्रयोगः । तस्य निर्देशे धर्मविकल्पनिर्देशे । यथा
मञ्चाः क्रोशन्तीति । अर्थसद्भावेन प्रतिषेधः मञ्जस्याः पुरुषाः क्रोशन्ति
न तु मञ्चा: क्रोशन्ति ( वात्स्या० ११२।१४ ) । [ ख ] शक्तिलक्षण-
योरेकतरवृत्या प्रयुक्ते शब्दे तदपरवृत्त्या यः प्रतिषेधः स उपचारच्छलम् ।
यथा मञ्याः क्रोशन्ति इत्यत्र मञ्चस्था एव कोशन्ति न तु मञ्चाः । एवम्
नीलो घट इत्यत्र घटस्य कथं नीलरूपामेदः । एवम् अहं नित्य इति शक्त्या
प्रयुक्ते अमुकस्मादुत्पन्नस्त्वं कथं नित्य इति प्रतिषेधोप्युपचारच्छलम् ।
वाद्यमिप्रेतार्थस्या दूषणेन छलस्यासदुत्तरत्वम् ( गौ० वृ० १।२।१४ )।
[ग] उपचारप्रयोगेषु गौणलाक्षणिकेषु यः । मुख्यार्थासंभवाद्वाष
उपचारच्छलं च तत् ॥ इति । (ता० २० परि० १ श्लो० ९६-९७)।
उपजीवकत्वम् - [ क ] कार्यत्वम् । यथा घटस्य दण्डोपजीवकत्वम् ।
यथा वा संगतिश्च प्रत्यक्षेणोपजीव्योपजीवकभाव इत्यादावनुमाने प्रत्यक्ष-
कार्यत्वम् ( राम० २ पृ० १३४ ) । [ ख ] प्रयोज्यत्वम् । यथा शाब्द-
बोधस्योपमितिप्रयोजकत्वम् ( राम० १३४ ) इत्यत्रोपमितेः प्रयोज्यत्वम् ।
उपजीवी – प्रयोज्यः । यथा शब्दतदुपजीविप्रमाणातिरिक्तप्रमाणगम्यार्थको
दृष्टार्थकः शब्दः (गौ० बृ० १/१/८) इत्यादौ अन्थे उपजीविन् शब्दस्यार्थः ।
उपजीव्यवम् -१ [ क ] कारणत्वम् । [ ख ] प्रयोजकत्वम् । उदाह-
रणं तु पूर्वोक्तमेवात्रानुसंधेयम् । उपजीव्यत्वं च द्विविधम् । खसत्ता-
प्रयोजकत्वम् स्वज्ञानप्रयोजकत्वं च । उपजीव्योपजीवकभावथ्य ज्ञान-
सवयोः प्रयोज्यप्रयोजकभावः । यथा एकस्यान्यसत्ताप्रयोजकत्वम् अप-
रस्य च तत्प्रयोज्यसत्ताकत्वम् । एवम् अन्यज्ञानप्रयोजकत्वम् अन्याधीन-
ज्ञानविषयत्वम् । २ काव्यशास्तु उपजीवनोपाधवान् । यथा सूचकाः
सेतुभेत्तारः परवृत्युपजीवकाः । अकृतज्ञाश्च मित्राणां ते वै निरयगा-
मिनः ॥ ( भा० आ० अ० २३) इत्यादौ इत्याडु: ( वाच० ) ।
उपदेश: - १ शब्दः ( गौ० दृ० २११/५२ ) । यथा आप्तोपदेश-
सामर्थ्याच्छन्दायें संप्रव्ययः ( गौ० २/१/५२ ) इत्यादौ । २ प्रति-
-
dig
।
१५९
उपचारच्छलम् - ( छळम् ) [ क ] धर्मविकल्पनिर्देशेर्थसद्भावप्रतिषेध
उपचारच्छलम् (गौ० १२।२।१४ ) । अमिधानस्य धर्मो यथार्यप्रयोगः ।
धर्मविकल्पोन्यत्र दृष्टस्यान्यत्र प्रयोगः । तस्य निर्देशे धर्मविकल्पनिर्देशे । यथा
मञ्चाः क्रोशन्तीति । अर्थसद्भावेन प्रतिषेधः मञ्जस्याः पुरुषाः क्रोशन्ति
न तु मञ्चा: क्रोशन्ति ( वात्स्या० ११२।१४ ) । [ ख ] शक्तिलक्षण-
योरेकतरवृत्या प्रयुक्ते शब्दे तदपरवृत्त्या यः प्रतिषेधः स उपचारच्छलम् ।
यथा मञ्याः क्रोशन्ति इत्यत्र मञ्चस्था एव कोशन्ति न तु मञ्चाः । एवम्
नीलो घट इत्यत्र घटस्य कथं नीलरूपामेदः । एवम् अहं नित्य इति शक्त्या
प्रयुक्ते अमुकस्मादुत्पन्नस्त्वं कथं नित्य इति प्रतिषेधोप्युपचारच्छलम् ।
वाद्यमिप्रेतार्थस्या दूषणेन छलस्यासदुत्तरत्वम् ( गौ० वृ० १।२।१४ )।
[ग] उपचारप्रयोगेषु गौणलाक्षणिकेषु यः । मुख्यार्थासंभवाद्वाष
उपचारच्छलं च तत् ॥ इति । (ता० २० परि० १ श्लो० ९६-९७)।
उपजीवकत्वम् - [ क ] कार्यत्वम् । यथा घटस्य दण्डोपजीवकत्वम् ।
यथा वा संगतिश्च प्रत्यक्षेणोपजीव्योपजीवकभाव इत्यादावनुमाने प्रत्यक्ष-
कार्यत्वम् ( राम० २ पृ० १३४ ) । [ ख ] प्रयोज्यत्वम् । यथा शाब्द-
बोधस्योपमितिप्रयोजकत्वम् ( राम० १३४ ) इत्यत्रोपमितेः प्रयोज्यत्वम् ।
उपजीवी – प्रयोज्यः । यथा शब्दतदुपजीविप्रमाणातिरिक्तप्रमाणगम्यार्थको
दृष्टार्थकः शब्दः (गौ० बृ० १/१/८) इत्यादौ अन्थे उपजीविन् शब्दस्यार्थः ।
उपजीव्यवम् -१ [ क ] कारणत्वम् । [ ख ] प्रयोजकत्वम् । उदाह-
रणं तु पूर्वोक्तमेवात्रानुसंधेयम् । उपजीव्यत्वं च द्विविधम् । खसत्ता-
प्रयोजकत्वम् स्वज्ञानप्रयोजकत्वं च । उपजीव्योपजीवकभावथ्य ज्ञान-
सवयोः प्रयोज्यप्रयोजकभावः । यथा एकस्यान्यसत्ताप्रयोजकत्वम् अप-
रस्य च तत्प्रयोज्यसत्ताकत्वम् । एवम् अन्यज्ञानप्रयोजकत्वम् अन्याधीन-
ज्ञानविषयत्वम् । २ काव्यशास्तु उपजीवनोपाधवान् । यथा सूचकाः
सेतुभेत्तारः परवृत्युपजीवकाः । अकृतज्ञाश्च मित्राणां ते वै निरयगा-
मिनः ॥ ( भा० आ० अ० २३) इत्यादौ इत्याडु: ( वाच० ) ।
उपदेश: - १ शब्दः ( गौ० दृ० २११/५२ ) । यथा आप्तोपदेश-
सामर्थ्याच्छन्दायें संप्रव्ययः ( गौ० २/१/५२ ) इत्यादौ । २ प्रति-
-
dig
।
१५९