2023-02-20 00:54:31 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
वदात्मसंयुक्तोत्क्षेपणचद्धस्तसंयोगोसमवायिकारणम् । प्रथमहतोलेपणादिकं
निमित्तकारणम् इत्यादिकमुन्नेयम् । अत्रेदं बोध्यम् । उत्क्षेपणकर्तुः प्रयत्नः
तस्यैव इस्तनोदनम् उत्क्षेप्पलोष्टादीनां गुरुत्वम् एतत्रयं हि कारणमुत्ते-
पणादेः कर्मणः इति । उत्क्षेपणादिकर्मणः कार्याणि तु संयोगविभाग-
वेगा भवन्ति । स्थितिस्थापकोपि कर्मकार्यमित्यन्ये वदन्ति ( त० १० ) ।
[ख] ऊर्ध्वसंयोगफलकक्रियावच्छिन्न व्यापारः । यथा गगने छोड-
मुत्क्षिपतीत्यादौ धात्वर्थः ( श० प्र० पृ० ९६ ) । [ न ] घरीरा-
वयवेषु तत्संबद्धेषु च यदूर्ध्वभाग्भिः प्रदेशैः संयोगकारणम् अधो-
भाग्मिय प्रदेशैर्विभागकारणं कर्मोत्पद्यते गुरुत्वप्रयत्नसंयोगेम्यः तत्
( प्रशस्त ० कर्मनि० पृ० ३७) ।
उद्यमसाहसः –बधः सर्वस्वहरणं पुरानिर्वासनाङ्कने । तदनच्छेद इत्युक्तो
दण्ड उत्तमसाइसः ॥ ( मिताक्षरा अ० २ श्लो० २६ ) ।
उत्तरत्वम् - १ स्वाधिकरणकालध्वंसाधिकरणत्वम् । यथा चैत्रोचरत्वं
वैशाखमासस्य । अत्र च त्रिंशदिवसात्मकचैत्रमासस्याधिकरणं तावान्
दण्डकालः । तसंसाधिकरणत्वं वैशाखस्येति लक्षणसमन्वयः । यथा बा
मुक्त्वा व्रजतीत्यादौ व्रजनस्य भोजनोत्तरत्वम् । २ मेरुसंनिहितदेशा-
वच्छिन्नत्वम् । यथा झळकीप्रामादुत्तरस्यां दिशि सोलापुरभाम इत्यादौ
ततो वायव्यैशान्योर्मध्यदिश उत्तरत्वम् । ३ क्रियाजन्यसंयोगानुयोगित्वम्
भाविक्रिया जन्यसंयोगाश्रयत्वं वा । यथा प्रामं गच्छतीत्यादौ प्रामात्मक-
प्रदेशस्य पूर्वदेशमपेक्ष्योत्तरत्वम् । ४ दक्षत्वम् उत्तरसंहकत्वं वा । यथा
उत्तराः कुरव इत्यादौ इति काव्यज्ञा वदन्ति ।
उत्तरपदः–( द्विगुः समास: ) यो द्विगु: स्वघटकनामम्यां सह साकाङ्ग-
नामान्तरेण समासस्यान्तर्गतः सः । यथा पत्र गावो धनमस्त्रेति विडे
पचगवधनः पुरुषः इत्यादी बहुमीमादिनिविष्टः पञ्चगवादिः (श० प्र
१० ४७) ।
-
उत्चरम् -१ परपक्षप्रतिषेधः (बाल्खा० ५/२/१९) । यथा उत्तरस्या-
अतिपचिरप्रतिमा ( गौ० ५१२/१९) इत्यादी । २ प्रनिवर्तकं
निमित्तकारणम् इत्यादिकमुन्नेयम् । अत्रेदं बोध्यम् । उत्क्षेपणकर्तुः प्रयत्नः
तस्यैव इस्तनोदनम् उत्क्षेप्पलोष्टादीनां गुरुत्वम् एतत्रयं हि कारणमुत्ते-
पणादेः कर्मणः इति । उत्क्षेपणादिकर्मणः कार्याणि तु संयोगविभाग-
वेगा भवन्ति । स्थितिस्थापकोपि कर्मकार्यमित्यन्ये वदन्ति ( त० १० ) ।
[ख] ऊर्ध्वसंयोगफलकक्रियावच्छिन्न व्यापारः । यथा गगने छोड-
मुत्क्षिपतीत्यादौ धात्वर्थः ( श० प्र० पृ० ९६ ) । [ न ] घरीरा-
वयवेषु तत्संबद्धेषु च यदूर्ध्वभाग्भिः प्रदेशैः संयोगकारणम् अधो-
भाग्मिय प्रदेशैर्विभागकारणं कर्मोत्पद्यते गुरुत्वप्रयत्नसंयोगेम्यः तत्
( प्रशस्त ० कर्मनि० पृ० ३७) ।
उद्यमसाहसः –बधः सर्वस्वहरणं पुरानिर्वासनाङ्कने । तदनच्छेद इत्युक्तो
दण्ड उत्तमसाइसः ॥ ( मिताक्षरा अ० २ श्लो० २६ ) ।
उत्तरत्वम् - १ स्वाधिकरणकालध्वंसाधिकरणत्वम् । यथा चैत्रोचरत्वं
वैशाखमासस्य । अत्र च त्रिंशदिवसात्मकचैत्रमासस्याधिकरणं तावान्
दण्डकालः । तसंसाधिकरणत्वं वैशाखस्येति लक्षणसमन्वयः । यथा बा
मुक्त्वा व्रजतीत्यादौ व्रजनस्य भोजनोत्तरत्वम् । २ मेरुसंनिहितदेशा-
वच्छिन्नत्वम् । यथा झळकीप्रामादुत्तरस्यां दिशि सोलापुरभाम इत्यादौ
ततो वायव्यैशान्योर्मध्यदिश उत्तरत्वम् । ३ क्रियाजन्यसंयोगानुयोगित्वम्
भाविक्रिया जन्यसंयोगाश्रयत्वं वा । यथा प्रामं गच्छतीत्यादौ प्रामात्मक-
प्रदेशस्य पूर्वदेशमपेक्ष्योत्तरत्वम् । ४ दक्षत्वम् उत्तरसंहकत्वं वा । यथा
उत्तराः कुरव इत्यादौ इति काव्यज्ञा वदन्ति ।
उत्तरपदः–( द्विगुः समास: ) यो द्विगु: स्वघटकनामम्यां सह साकाङ्ग-
नामान्तरेण समासस्यान्तर्गतः सः । यथा पत्र गावो धनमस्त्रेति विडे
पचगवधनः पुरुषः इत्यादी बहुमीमादिनिविष्टः पञ्चगवादिः (श० प्र
१० ४७) ।
-
उत्चरम् -१ परपक्षप्रतिषेधः (बाल्खा० ५/२/१९) । यथा उत्तरस्या-
अतिपचिरप्रतिमा ( गौ० ५१२/१९) इत्यादी । २ प्रनिवर्तकं