2023-02-20 00:54:26 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
आन्वीक्षिकी - प्रत्यक्षागमाश्रितमनुमानं सा अन्वीक्षा । प्रत्यक्षागमाभ्या-
मीक्षितस्यानु ईक्षणमन्वीक्षा । तया प्रवर्तत
न्यायशास्त्रम् ( बात्स्या० १११।१ ) । यथा
दर्शनम् । श्रवणादनु पश्चात् ईक्षा अन्वीक्षा
न्वीक्षिकी । उपनिषदर्थश्चान्वीक्षिक्यनुसारी
१।१।१ ) । एतस्या विद्यायाः प्रमाणप्रयोजनादिकं तु न्यायशब्दव्याख्या-
नावसरे दृश्यम् ।
इत्यान्वीक्षिकी न्यायविद्या
महर्षिगौतमप्रणीतं न्याय-
उन्नयनम् । तन्निर्वाहिका
( गौ० दृ०
प्रायः
-
आपः - (द्रव्यम् ) [ क ] रूपरसस्पर्शवत्य आपो द्रवाः बिन्धाः ( ३०
२१११२ ) । [ ख ] अस्वसामान्ययुक्ताः ( त० मा० पू० २७ )
( त० कौ० १ पृ० २ ) । यथा आपः स्वभावतो मेध्याः किं पुन-
वहियोगत इत्यादौ । [ग] शीतस्पर्शषल्य: (बै० २१२१५ ) ( त० सं० ) ।
तल्लक्षणं च अमास्वरयुकेतररूपासमानाधिकरणा नैमित्तिकद्रत्रत्व वदवृत्तिर्वा
रूपवत्तिः द्रव्यत्वसाक्षायाप्या च या जाति: तद्वश्वम् इत्यादि
( वै० उ० २१११२ ) (मु० ११० ७४ ) । तादृशी जातिश्व जलत्व-
मेव । अथवा नीलासमानाधिकरणा भास्वरशुक्वासमानाधिकरणा रूपव
दुत्तिर्दव्यत्वसाक्षायाप्या च या जातिः तद्वत्वम् (३० वि० २ । १ । २) ।
यद्वा शीतस्पर्शसमानाधिकरणा द्रव्यत्वापरा च या जातिः तद्वत्त्वम्
( १० दी० १ पृ० ८) । अवसामान्यं च सरित्सागरसमवेतत्वे सति
ज्वलनासमवेतं सामान्यम् ( सर्व० पृ० २१८ औ० )। आपो द्विविधाः ।
नित्या अनित्याध । तत्र नित्याः परमाणुरूपाः । अनित्यास्तु कार्यरूपाः ।
अनित्याखिविधाः । शरीरम् इन्द्रियम् विषयश्च । तत्र शरीरमयोनिजं वरुण-
लोके प्रसिद्धम् । तस्य च शरीरस्य पार्थिवावयवोपष्टम्मेनोपभोगसमर्थत्वम्
( प्रशस्त० पृ० 8 ) । इन्द्रियम् रसग्राहकं रसनम् । तच जिहाप्रवर्ति ।
विषयः सरित्समुद्रादिहिमकरकादिव (त० सं० ) (मा०प० को० ४१)
(त० मा० पृ० २७) ( त० कौ० ११० २) । अत्रेदं बोध्यम् । हिम-
करकादीनां सांसिद्धिकं द्रवत्वमस्त्येव । परंतु तेषामविशेषेण धनीभावा-
त्सासिद्धिकद्रषत्वप्रतिबन्धमात्रं कल्पत इति विज्ञेयम् (मु०) (सि० च०) ।
मीक्षितस्यानु ईक्षणमन्वीक्षा । तया प्रवर्तत
न्यायशास्त्रम् ( बात्स्या० १११।१ ) । यथा
दर्शनम् । श्रवणादनु पश्चात् ईक्षा अन्वीक्षा
न्वीक्षिकी । उपनिषदर्थश्चान्वीक्षिक्यनुसारी
१।१।१ ) । एतस्या विद्यायाः प्रमाणप्रयोजनादिकं तु न्यायशब्दव्याख्या-
नावसरे दृश्यम् ।
इत्यान्वीक्षिकी न्यायविद्या
महर्षिगौतमप्रणीतं न्याय-
उन्नयनम् । तन्निर्वाहिका
( गौ० दृ०
प्रायः
-
आपः - (द्रव्यम् ) [ क ] रूपरसस्पर्शवत्य आपो द्रवाः बिन्धाः ( ३०
२१११२ ) । [ ख ] अस्वसामान्ययुक्ताः ( त० मा० पू० २७ )
( त० कौ० १ पृ० २ ) । यथा आपः स्वभावतो मेध्याः किं पुन-
वहियोगत इत्यादौ । [ग] शीतस्पर्शषल्य: (बै० २१२१५ ) ( त० सं० ) ।
तल्लक्षणं च अमास्वरयुकेतररूपासमानाधिकरणा नैमित्तिकद्रत्रत्व वदवृत्तिर्वा
रूपवत्तिः द्रव्यत्वसाक्षायाप्या च या जाति: तद्वश्वम् इत्यादि
( वै० उ० २१११२ ) (मु० ११० ७४ ) । तादृशी जातिश्व जलत्व-
मेव । अथवा नीलासमानाधिकरणा भास्वरशुक्वासमानाधिकरणा रूपव
दुत्तिर्दव्यत्वसाक्षायाप्या च या जातिः तद्वत्वम् (३० वि० २ । १ । २) ।
यद्वा शीतस्पर्शसमानाधिकरणा द्रव्यत्वापरा च या जातिः तद्वत्त्वम्
( १० दी० १ पृ० ८) । अवसामान्यं च सरित्सागरसमवेतत्वे सति
ज्वलनासमवेतं सामान्यम् ( सर्व० पृ० २१८ औ० )। आपो द्विविधाः ।
नित्या अनित्याध । तत्र नित्याः परमाणुरूपाः । अनित्यास्तु कार्यरूपाः ।
अनित्याखिविधाः । शरीरम् इन्द्रियम् विषयश्च । तत्र शरीरमयोनिजं वरुण-
लोके प्रसिद्धम् । तस्य च शरीरस्य पार्थिवावयवोपष्टम्मेनोपभोगसमर्थत्वम्
( प्रशस्त० पृ० 8 ) । इन्द्रियम् रसग्राहकं रसनम् । तच जिहाप्रवर्ति ।
विषयः सरित्समुद्रादिहिमकरकादिव (त० सं० ) (मा०प० को० ४१)
(त० मा० पृ० २७) ( त० कौ० ११० २) । अत्रेदं बोध्यम् । हिम-
करकादीनां सांसिद्धिकं द्रवत्वमस्त्येव । परंतु तेषामविशेषेण धनीभावा-
त्सासिद्धिकद्रषत्वप्रतिबन्धमात्रं कल्पत इति विज्ञेयम् (मु०) (सि० च०) ।