2023-02-20 00:54:25 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
न्यायकोचः ।
११९
आशया नरपतेर्द्विजन्मनां दारकर्ममृतसूतके तथेत्यादौ इत्यपि कविद्वक्ति ।
२ लगावधिदशमभाव आज्ञेति ज्योतिःशास्त्रज्ञाः । ३ ग्रूमध्यस्थं सुषुम्ना-
नाब्यन्तर्गतमाज्ञाचक्रमिति तान्त्रिकाः (वाच० ) ।
आज्यत्वम् – यदाजिमीयुः तदाज्यानामाज्यत्वम् ( जै० न्या० अ० १
पा० ४ अधि० ३) ।
आज्यस्तोत्रम् – अन्न आयाहि वीतये । आनो मित्रावरुण । आयाहि सुषुमा
हि ते । इन्द्वानी आगतं सुतम् । तान्येतानि प्रातः सवने गायत्रसाम्ना
गीयमानानि चत्वार्याज्यस्तोत्राणीत्युच्यन्ते ( जै० न्या० अ० १ पा० ४
अधि० ३ ) ।
आततायी-अग्निदो गरदश्चैव शस्त्रपाणिर्धनापह: । क्षेत्रदारहरश्चैव षडेते
माततायिनः ॥ ( मिताक्षरा अ० २ श्लो० २१ ) ।
आत्मनेपदम् – तत्वानावात्मनेपदम् ( पाणिनिसू० १९४।१०० ) । अ-
स्वार्थः । तङ्प्रत्याहारः शानष्कानचौ चात्मनेपदसंज्ञाः स्युः । तम-
व्याहारान्तर्गत प्रत्ययास्तु त आताम् श थासू माथाम् ध्वम् इट् वहि महिन्
इति । लट: शतृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे ( पाणिनिसू० ३२॥
१२४ ) इति सूत्रेण लटः स्थाने विहितः शानच् । कानप्रत्ययस्तु
लिट: कानण्या (पाणिनिसू० ३।२।१०६) इत्यनेन वेदे लिट:
स्थाने विहितः । आत्मनेपदसंज्ञायाः प्रदेशस्तु अनुदात्तवित आत्मनेपदम्
(पाणिनिसू० १।३।१२ ) इत्यादिः । कमेणोदाहरणानि । एघते
एघेते एधन्ते इत्यादीनि त प्रत्याहारस्य । पचमानं चैत्रं पश्येति
शानचः । चक्राणा वृष्णिमिति कानचः । विस्तरस्तु सिद्धान्त-
कौमुद्यादौ द्रष्टव्यः । अत्रेदं बोध्यम् । परस्मैपद आत्मनेपद एतदुभयपदि-
धातूनां यत्र कियाफलं कर्तृनिष्ठं तत्रात्मनेपदम् । यत्र च कर्तृमिननिष्ठं
सत्र परस्मैपदं साधु । तत्र सूत्रं प्रमाणम् स्वरितजितः कर्त्रभिप्राये
कियाफले ( पाणिनिस्० १३/७२) इति । तदर्थच कर्तारममिप्रैति
११९
आशया नरपतेर्द्विजन्मनां दारकर्ममृतसूतके तथेत्यादौ इत्यपि कविद्वक्ति ।
२ लगावधिदशमभाव आज्ञेति ज्योतिःशास्त्रज्ञाः । ३ ग्रूमध्यस्थं सुषुम्ना-
नाब्यन्तर्गतमाज्ञाचक्रमिति तान्त्रिकाः (वाच० ) ।
आज्यत्वम् – यदाजिमीयुः तदाज्यानामाज्यत्वम् ( जै० न्या० अ० १
पा० ४ अधि० ३) ।
आज्यस्तोत्रम् – अन्न आयाहि वीतये । आनो मित्रावरुण । आयाहि सुषुमा
हि ते । इन्द्वानी आगतं सुतम् । तान्येतानि प्रातः सवने गायत्रसाम्ना
गीयमानानि चत्वार्याज्यस्तोत्राणीत्युच्यन्ते ( जै० न्या० अ० १ पा० ४
अधि० ३ ) ।
आततायी-अग्निदो गरदश्चैव शस्त्रपाणिर्धनापह: । क्षेत्रदारहरश्चैव षडेते
माततायिनः ॥ ( मिताक्षरा अ० २ श्लो० २१ ) ।
आत्मनेपदम् – तत्वानावात्मनेपदम् ( पाणिनिसू० १९४।१०० ) । अ-
स्वार्थः । तङ्प्रत्याहारः शानष्कानचौ चात्मनेपदसंज्ञाः स्युः । तम-
व्याहारान्तर्गत प्रत्ययास्तु त आताम् श थासू माथाम् ध्वम् इट् वहि महिन्
इति । लट: शतृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे ( पाणिनिसू० ३२॥
१२४ ) इति सूत्रेण लटः स्थाने विहितः शानच् । कानप्रत्ययस्तु
लिट: कानण्या (पाणिनिसू० ३।२।१०६) इत्यनेन वेदे लिट:
स्थाने विहितः । आत्मनेपदसंज्ञायाः प्रदेशस्तु अनुदात्तवित आत्मनेपदम्
(पाणिनिसू० १।३।१२ ) इत्यादिः । कमेणोदाहरणानि । एघते
एघेते एधन्ते इत्यादीनि त प्रत्याहारस्य । पचमानं चैत्रं पश्येति
शानचः । चक्राणा वृष्णिमिति कानचः । विस्तरस्तु सिद्धान्त-
कौमुद्यादौ द्रष्टव्यः । अत्रेदं बोध्यम् । परस्मैपद आत्मनेपद एतदुभयपदि-
धातूनां यत्र कियाफलं कर्तृनिष्ठं तत्रात्मनेपदम् । यत्र च कर्तृमिननिष्ठं
सत्र परस्मैपदं साधु । तत्र सूत्रं प्रमाणम् स्वरितजितः कर्त्रभिप्राये
कियाफले ( पाणिनिस्० १३/७२) इति । तदर्थच कर्तारममिप्रैति