2023-02-20 00:57:50 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
न्यायकोशः ।
यद्वाह्येन्द्रियप्रत्यक्षं तदनित्यम् इत्युदाहरणे न्यूनत्वेन विशिष्टोक्तौ । एवमुप-
नयविशेषणेपि (गौ० वृ० ५/२/६ ) ( दि० १) । [घ ] परोक्तदूषणो-
दिधीर्षया पूर्वोक्तहेतुकोटौ विशेषणान्तरोपादानम् (नील० पृ०४५ ) ।
हेत्वप्रसिद्धिः – साधनाप्रसिद्धिः ।
हेत्वसिद्धिः - ( व्याप्यत्वा सिद्धिः ) साधनाप्रसिद्धिः । अपरे तु व्यर्थविशेषण-
घटितं हेतुतावच्छेदकमेव हेत्वसिद्धिः इत्याहुः ।
१०७४
हेत्वाभासः – १ ( हेतोर्दोषः ) [ क ] यस्य हि ज्ञानमनुमितिप्रतिबन्धकम्
सः ( चि० २ बाध० पृ० ११६ ) । अत्र हेतोः हेतौ वा आभासः
इति व्युत्पस्या हेत्वाभासपदस्य हेतुदोषः इत्यर्थः । हेत्वाभासत्वं
च अनुमितिकारणीभूताभाषप्रतियोगि(अनुमिति प्रतिबन्धक ) यथार्थज्ञान-
विषयत्वम् । अनुमितिप्रतिबन्धकी भूतयथार्थज्ञानविषयत्वम् इति समु-
दितार्थ: ( त० दी० २) । यद्विषयकत्वेन (लिङ्ग ) ज्ञानस्य अनुमिति-
विरोधित्वं तत्त्वमिति वा । अत्रेदमधिकं विज्ञेयम् । गदाधर्यो द्वितीय-
हेत्वाभासलक्षणे हृदो वह्निमान् घूमात् इत्यादौ प्रमेयस्त्र विशिष्टबाधस्य
( प्रमेयस्वविशिष्टवड्यभाववद्धदस्य ) दोषत्वानङ्गीकारादलक्ष्यतया तत्राति-
व्याप्तिवारणाय लक्षणघटकयत्पदार्थे विशिष्टान्तराघटितत्व विशेषणम् ।
तत्रैव वड्यभाववज्जल । दिमद्वृत्तिजलवद्धदादावतिव्याप्तिवारणाय यत्पदार्थे
विशिष्टद्वयाघटितत्व विशेषणं च दत्तम् । तत्रैव जातित्वेन हृदत्वावगाहि-
जातिमान्वइयभाववान् इत्यप्रतिबन्धकज्ञानमादायासंभववारणाय लक्षण-
घटकज्ञानपदार्थे अव्यापक विषयिताशून्यत्व विशेषणमपि दत्तं गदाधरभट्टा-
चार्यैः इति । इदं च बोध्यम् । अत्रानुमिति पदमजहरस्वार्थलक्षणया
अनुमितितत्करणान्यतरपरम् । साध्यव्याप्यहेतुमान् पक्षः साध्यवान्
इत्याकारानुमितिपरं वा । तेन एकत्र हेतौ व्यभिचारादिप्रहेप्यम्यस्य
परामर्शदनुमित्यनुत्पादेन व्यभिचारात् व्याध्यादिज्ञानेनान्यथासिद्धत्वाच
व्यभिचारा दिग्रहाभावस्यानुमित्यजनकत्वेपि न क्षतिः ( व्यभिचारादौ
नाव्याप्तिः ) ( दीधि ० २ हेत्वा० पृ० १७८) । अथ वा ज्ञायमानं
सद्यदनुमिति प्रतिबन्धकम् तस्वम् ( चि०२ सामा० पृ० ८३)
(मु० २) । अत्र वदन्ति । यद्विषयकनिश्चयस्य विरोधिविषयिता-
यद्वाह्येन्द्रियप्रत्यक्षं तदनित्यम् इत्युदाहरणे न्यूनत्वेन विशिष्टोक्तौ । एवमुप-
नयविशेषणेपि (गौ० वृ० ५/२/६ ) ( दि० १) । [घ ] परोक्तदूषणो-
दिधीर्षया पूर्वोक्तहेतुकोटौ विशेषणान्तरोपादानम् (नील० पृ०४५ ) ।
हेत्वप्रसिद्धिः – साधनाप्रसिद्धिः ।
हेत्वसिद्धिः - ( व्याप्यत्वा सिद्धिः ) साधनाप्रसिद्धिः । अपरे तु व्यर्थविशेषण-
घटितं हेतुतावच्छेदकमेव हेत्वसिद्धिः इत्याहुः ।
१०७४
हेत्वाभासः – १ ( हेतोर्दोषः ) [ क ] यस्य हि ज्ञानमनुमितिप्रतिबन्धकम्
सः ( चि० २ बाध० पृ० ११६ ) । अत्र हेतोः हेतौ वा आभासः
इति व्युत्पस्या हेत्वाभासपदस्य हेतुदोषः इत्यर्थः । हेत्वाभासत्वं
च अनुमितिकारणीभूताभाषप्रतियोगि(अनुमिति प्रतिबन्धक ) यथार्थज्ञान-
विषयत्वम् । अनुमितिप्रतिबन्धकी भूतयथार्थज्ञानविषयत्वम् इति समु-
दितार्थ: ( त० दी० २) । यद्विषयकत्वेन (लिङ्ग ) ज्ञानस्य अनुमिति-
विरोधित्वं तत्त्वमिति वा । अत्रेदमधिकं विज्ञेयम् । गदाधर्यो द्वितीय-
हेत्वाभासलक्षणे हृदो वह्निमान् घूमात् इत्यादौ प्रमेयस्त्र विशिष्टबाधस्य
( प्रमेयस्वविशिष्टवड्यभाववद्धदस्य ) दोषत्वानङ्गीकारादलक्ष्यतया तत्राति-
व्याप्तिवारणाय लक्षणघटकयत्पदार्थे विशिष्टान्तराघटितत्व विशेषणम् ।
तत्रैव वड्यभाववज्जल । दिमद्वृत्तिजलवद्धदादावतिव्याप्तिवारणाय यत्पदार्थे
विशिष्टद्वयाघटितत्व विशेषणं च दत्तम् । तत्रैव जातित्वेन हृदत्वावगाहि-
जातिमान्वइयभाववान् इत्यप्रतिबन्धकज्ञानमादायासंभववारणाय लक्षण-
घटकज्ञानपदार्थे अव्यापक विषयिताशून्यत्व विशेषणमपि दत्तं गदाधरभट्टा-
चार्यैः इति । इदं च बोध्यम् । अत्रानुमिति पदमजहरस्वार्थलक्षणया
अनुमितितत्करणान्यतरपरम् । साध्यव्याप्यहेतुमान् पक्षः साध्यवान्
इत्याकारानुमितिपरं वा । तेन एकत्र हेतौ व्यभिचारादिप्रहेप्यम्यस्य
परामर्शदनुमित्यनुत्पादेन व्यभिचारात् व्याध्यादिज्ञानेनान्यथासिद्धत्वाच
व्यभिचारा दिग्रहाभावस्यानुमित्यजनकत्वेपि न क्षतिः ( व्यभिचारादौ
नाव्याप्तिः ) ( दीधि ० २ हेत्वा० पृ० १७८) । अथ वा ज्ञायमानं
सद्यदनुमिति प्रतिबन्धकम् तस्वम् ( चि०२ सामा० पृ० ८३)
(मु० २) । अत्र वदन्ति । यद्विषयकनिश्चयस्य विरोधिविषयिता-