2023-02-20 00:57:31 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
न्यायकोशः ।
वारणाय तद्भिनले सति इति विशेषणं दत्तम् । अनुयोगितासंबन्ध-
विवक्षणे तद्विशेषणं न देयमेव ( दि० १ पृ० २७ ) इति । अत्रायं
भाषः । अनुयोगितासंबन्धेन तद्गतभूयोधर्मवस्वम् इत्येव तत्सादृश्यम् ।
सद्गतधर्मरूपसंबन्धे तदनुयोगिकत्वानभ्युपगमेनैव सादृश्यप्रतियोगिन्यति-
व्याप्तिवारणसंभवात् तद्भिन्नस्वे सति इति विशेषणमनर्थकमेव ( राम० १
पृ० २७ ) इति । अत्रेदं बोध्यम् । सादृश्यवाचकास्तु इवादिनिपाताः
सदृशादिनामानि च सन्ति । तत्र इवादिमिर्निपातैः सादृश्यस्याभिधाने
प्रतियोग्यनुयोगिवाचकपदयोः समानविभक्तिकत्वमपेक्षितम् । यथा
गौरिव गवयः चन्द्रमिव मुखं पश्यति इत्यादि । तुल्यसादृश्याख्यसंबन्धे
चैकस्य प्रतियोगिता अन्यस्यानुयोगिता । तत्र प्रतियोगिन उपमानत्वम्
अनुयोगिन उपमेयत्वम् इति । उपमानोपमेयभावस्य द्वयोः संभवेपि
प्रसिद्धस्यैवोपमानता । तन्निर्णयादिकं तु कविकल्पलतायां दृश्यम् । सदृशा-
दिनाम्ना तुलोपमातिरिक्तेन सादृश्यस्याभिधाने तु प्रतियोगिपदे तृतीया
षष्टी च स्यात् । यथा पित्रा पितुर्वा सदृशः पुत्रः इति । तुलोपमाभ्यां योगे
तु षष्ठी शेषे इति सूत्रेण षष्ठ्येव स्यात् । यथा तुला दैवदत्तस्य नास्ति
उपमा कृष्णस्य नास्ति इति । पित्रा पितुर्वेत्यत्र षष्ठीविकल्पविधायकं सूत्रं
तु तुल्यार्थैरतु लोपमाभ्यां तृतीयान्यतरस्याम् (पाणि० २१३/७२) इति ।
साधारणासाधारणविरुद्धधर्मभेदेन सादृश्यं त्रिविधम् ( ल० म० ) ।
साधकम् - १ ( हेतुः ) साभ्यज्ञापकम् । यथा पर्वतो बहिमान् घूमात्
इत्यादौ पर्वते बढेः साधको धूमः । २ साधनकर्ता । यथा साधकतमं
करणम् (पाणि० ११४।४२) इत्यादौ कारकविशेषः । ३ सिद्धि-
कारकः । यथा मन्त्रादिसिद्धिकारक: शिष्ट: ( ) । ४ ज्योतिः शास्त्र-
ज्ञास्तु जन्मतारावधिकानि षष्ठपञ्चदशचतुर्विंशनक्षत्राणि इत्याहुः ।
मत्रोक्तम् जन्मसंपद्विपक्षेमं प्रत्यरिः साधको बधः । मित्रं परममित्रं च
जन्मद्रणयेत्रिधा ॥ ( ज्यो० त० ) इति ।
साधकमानम् - १ सिद्धिः साध्यवत्तानिश्चयः ( दीधि ० २
पक्ष० पृ०
१३३ ) । यथा नापि साधकबाधकमानाभावः पक्षत्वम् ( चि० पक्ष०
पृ० ३२ ) इत्यादौ साधकमानशब्दस्यार्थः । २ साधकं प्रमाणम् ।
वारणाय तद्भिनले सति इति विशेषणं दत्तम् । अनुयोगितासंबन्ध-
विवक्षणे तद्विशेषणं न देयमेव ( दि० १ पृ० २७ ) इति । अत्रायं
भाषः । अनुयोगितासंबन्धेन तद्गतभूयोधर्मवस्वम् इत्येव तत्सादृश्यम् ।
सद्गतधर्मरूपसंबन्धे तदनुयोगिकत्वानभ्युपगमेनैव सादृश्यप्रतियोगिन्यति-
व्याप्तिवारणसंभवात् तद्भिन्नस्वे सति इति विशेषणमनर्थकमेव ( राम० १
पृ० २७ ) इति । अत्रेदं बोध्यम् । सादृश्यवाचकास्तु इवादिनिपाताः
सदृशादिनामानि च सन्ति । तत्र इवादिमिर्निपातैः सादृश्यस्याभिधाने
प्रतियोग्यनुयोगिवाचकपदयोः समानविभक्तिकत्वमपेक्षितम् । यथा
गौरिव गवयः चन्द्रमिव मुखं पश्यति इत्यादि । तुल्यसादृश्याख्यसंबन्धे
चैकस्य प्रतियोगिता अन्यस्यानुयोगिता । तत्र प्रतियोगिन उपमानत्वम्
अनुयोगिन उपमेयत्वम् इति । उपमानोपमेयभावस्य द्वयोः संभवेपि
प्रसिद्धस्यैवोपमानता । तन्निर्णयादिकं तु कविकल्पलतायां दृश्यम् । सदृशा-
दिनाम्ना तुलोपमातिरिक्तेन सादृश्यस्याभिधाने तु प्रतियोगिपदे तृतीया
षष्टी च स्यात् । यथा पित्रा पितुर्वा सदृशः पुत्रः इति । तुलोपमाभ्यां योगे
तु षष्ठी शेषे इति सूत्रेण षष्ठ्येव स्यात् । यथा तुला दैवदत्तस्य नास्ति
उपमा कृष्णस्य नास्ति इति । पित्रा पितुर्वेत्यत्र षष्ठीविकल्पविधायकं सूत्रं
तु तुल्यार्थैरतु लोपमाभ्यां तृतीयान्यतरस्याम् (पाणि० २१३/७२) इति ।
साधारणासाधारणविरुद्धधर्मभेदेन सादृश्यं त्रिविधम् ( ल० म० ) ।
साधकम् - १ ( हेतुः ) साभ्यज्ञापकम् । यथा पर्वतो बहिमान् घूमात्
इत्यादौ पर्वते बढेः साधको धूमः । २ साधनकर्ता । यथा साधकतमं
करणम् (पाणि० ११४।४२) इत्यादौ कारकविशेषः । ३ सिद्धि-
कारकः । यथा मन्त्रादिसिद्धिकारक: शिष्ट: ( ) । ४ ज्योतिः शास्त्र-
ज्ञास्तु जन्मतारावधिकानि षष्ठपञ्चदशचतुर्विंशनक्षत्राणि इत्याहुः ।
मत्रोक्तम् जन्मसंपद्विपक्षेमं प्रत्यरिः साधको बधः । मित्रं परममित्रं च
जन्मद्रणयेत्रिधा ॥ ( ज्यो० त० ) इति ।
साधकमानम् - १ सिद्धिः साध्यवत्तानिश्चयः ( दीधि ० २
पक्ष० पृ०
१३३ ) । यथा नापि साधकबाधकमानाभावः पक्षत्वम् ( चि० पक्ष०
पृ० ३२ ) इत्यादौ साधकमानशब्दस्यार्थः । २ साधकं प्रमाणम् ।