2023-02-20 00:54:11 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
न्यायकोशः ।
विद्यन्ते । केवलान्वविनि विपक्षालावृत्तिर्नास्ति । विपक्षाप्रसिद्धे: । केव-
लव्यतिरेकिणि तु सपक्षसत्त्वं नास्ति । सपक्षाप्रसिद्धेः ( त० कौ०१२) ।
अबाधितविषयत्वमित्यत्र व्युत्पत्तिः अबाधितो विषयः साध्यं यस्येव्यबाधि-
तविषयः । तस्य भावः अबाधितविषयत्वम् इति । अत्राबाघितविषयत्वं च
प्रमाणान्तरेणाप्रमितसाध्याभावकत्वं बोध्यम् ( त० कौ० १२ ) ( सि०
च० २/२६ ) । असत्प्रतिपक्षत्वं च साध्याभावसाधकहेत्वन्तरशून्यत्वं
बोध्यम् ( त० कौ० १२ ) ( सि० च० २।२७) । [ ख ] सत्सपक्ष-
विपक्षो हेतुः । यथा वहिमान् घूमादित्यादौ (मु० २१९) । अत्र सपक्षस्य
महानसादे: विपक्षस्य जलहदादेव सस्वात् इति ( मु० २१९) ।
[ ग ] अन्वयेन व्यतिरेकेण च व्याप्तिमत् ( त० सं० ) । अन्वयसह-
चारप्रहप्रायव्याप्तिमत्वे व्यतिरेकसहचारग्रहब्राह्मव्याप्तिमदित्यर्थः
सति
( नील० २ । २३ ) । [घ ] यत्रान्वयष्याप्तिर्व्यतिरेकव्याप्तिश्च विद्यते तत् ।
यथा वहिमान्घूमादित्यादौ निरुक्तपञ्चरूपोपपन्नो धूमः ( प्र० प्र०) ( त०
कौ०
To १२ ) । अत्र पर्वतः पक्षः । तस्य वहिमत्वं साभ्यम् । घूमात्
इति हेतुः । तस्मिन् हेतौ यत्र यत्र घूमस्तत्र तत्र वहिर्यथा महानसादौ
इत्यन्वयव्याप्तिः । यत्र यत्र वह्वयभावस्तत्र तत्र धूमाभावः यथा जल-
इदादौ इति व्यतिरेकव्याप्तिश्चास्तीति ज्ञेयम् ( त० कौ० १२ ) ।
अन्वयव्यतिरेकी—( अषयवः ) [ क] प्रतीताम्बयव्यतिरेकव्याप्तिकहेतुबो-
धको हेत्ववयवः ( गौ० वृ० १ । १।३४ ) । [ ख ] अन्वयव्यतिरेकोदा-
हरणाकाङ्क्षा प्रयोजकहेतुत्वप्रतिपादकविभक्तिमन्न्यायावयवः । [ग ] पक्ष-
सपक्षसतो विपक्षासतो हेतोर्वचनम् ( चि० अव० २।७९ ) । यथा
पर्वतो वह्निमान्घूमादित्यत्र धूमात् इति पदम् ।
अन्वयव्यमिचारः - (व्यभिचार ) । कारणसमवधानाव्यवहितोत्तरक्षणाव-
च्छेदेन कारणतावच्छेदकावच्छिमयत्किंचित पधिकरणे कार्याभाव-
वत्त्वम् । कारणसत्रे कार्याभाव इति संक्षिप्तार्थः । यथा समाति
प्रति मङ्गलस्य कारणत्वे बक्तव्ये कादम्बर्यादावाशङ्कितोन्वयव्य मिचार
( त० दी० १।१ ) ।
-
विद्यन्ते । केवलान्वविनि विपक्षालावृत्तिर्नास्ति । विपक्षाप्रसिद्धे: । केव-
लव्यतिरेकिणि तु सपक्षसत्त्वं नास्ति । सपक्षाप्रसिद्धेः ( त० कौ०१२) ।
अबाधितविषयत्वमित्यत्र व्युत्पत्तिः अबाधितो विषयः साध्यं यस्येव्यबाधि-
तविषयः । तस्य भावः अबाधितविषयत्वम् इति । अत्राबाघितविषयत्वं च
प्रमाणान्तरेणाप्रमितसाध्याभावकत्वं बोध्यम् ( त० कौ० १२ ) ( सि०
च० २/२६ ) । असत्प्रतिपक्षत्वं च साध्याभावसाधकहेत्वन्तरशून्यत्वं
बोध्यम् ( त० कौ० १२ ) ( सि० च० २।२७) । [ ख ] सत्सपक्ष-
विपक्षो हेतुः । यथा वहिमान् घूमादित्यादौ (मु० २१९) । अत्र सपक्षस्य
महानसादे: विपक्षस्य जलहदादेव सस्वात् इति ( मु० २१९) ।
[ ग ] अन्वयेन व्यतिरेकेण च व्याप्तिमत् ( त० सं० ) । अन्वयसह-
चारप्रहप्रायव्याप्तिमत्वे व्यतिरेकसहचारग्रहब्राह्मव्याप्तिमदित्यर्थः
सति
( नील० २ । २३ ) । [घ ] यत्रान्वयष्याप्तिर्व्यतिरेकव्याप्तिश्च विद्यते तत् ।
यथा वहिमान्घूमादित्यादौ निरुक्तपञ्चरूपोपपन्नो धूमः ( प्र० प्र०) ( त०
कौ०
To १२ ) । अत्र पर्वतः पक्षः । तस्य वहिमत्वं साभ्यम् । घूमात्
इति हेतुः । तस्मिन् हेतौ यत्र यत्र घूमस्तत्र तत्र वहिर्यथा महानसादौ
इत्यन्वयव्याप्तिः । यत्र यत्र वह्वयभावस्तत्र तत्र धूमाभावः यथा जल-
इदादौ इति व्यतिरेकव्याप्तिश्चास्तीति ज्ञेयम् ( त० कौ० १२ ) ।
अन्वयव्यतिरेकी—( अषयवः ) [ क] प्रतीताम्बयव्यतिरेकव्याप्तिकहेतुबो-
धको हेत्ववयवः ( गौ० वृ० १ । १।३४ ) । [ ख ] अन्वयव्यतिरेकोदा-
हरणाकाङ्क्षा प्रयोजकहेतुत्वप्रतिपादकविभक्तिमन्न्यायावयवः । [ग ] पक्ष-
सपक्षसतो विपक्षासतो हेतोर्वचनम् ( चि० अव० २।७९ ) । यथा
पर्वतो वह्निमान्घूमादित्यत्र धूमात् इति पदम् ।
अन्वयव्यमिचारः - (व्यभिचार ) । कारणसमवधानाव्यवहितोत्तरक्षणाव-
च्छेदेन कारणतावच्छेदकावच्छिमयत्किंचित पधिकरणे कार्याभाव-
वत्त्वम् । कारणसत्रे कार्याभाव इति संक्षिप्तार्थः । यथा समाति
प्रति मङ्गलस्य कारणत्वे बक्तव्ये कादम्बर्यादावाशङ्कितोन्वयव्य मिचार
( त० दी० १।१ ) ।
-