2023-07-28 05:35:40 by Bharadwajraki
This page has been fully proofread twice.
तपत्रेण सफलयन्ननिमिषदृष्टिसृष्टिमम्भोजसम्भवस्य, गन्धर्वकुलवाद्यमानबहुविधातोद्यनिनादकबळीकृताशावकाशतयेव
सङ्कुलचलितसेनासङ्घसङ्कटोन्मुक्तसिंहनादधारापथे निर्जगाम तारापथे ॥
मञ्जीरैर्नटनार्भटीमुखरितैः स्वर्वारवामभ्रुवां
मन्द्रस्निग्धरवैश्च किन्नरकरव्यापारितैर्मर्दलैः ।
[commentary]
क्षतानि व्रणानि, तद्विवरेभ्यः तच्छिद्रेभ्यः, क्षरन्त्यः स्रवन्त्यः, याः अमृतधाराः, तासां सहस्रेण मण्डितेन अलङ्कृतेन, शशाङ्कस्य चन्द्रस्य मण्डलेनेव स्थितेन, महता आतपत्रेण । अम्भोजसम्भवस्य ब्रह्मणः । न विद्यमाना, निमिषा निमेषा, यासां तासां दृष्टीनां, सृष्टिं निर्माणं, सफलयन् सफलं कुर्वन् ।
[^१]"तत्करोति" इति ण्यन्ताल्लटश्शत्रादेशः । गन्धर्वकुलैर्वाद्यमानानि नादितानि यानि, बहुविधानि अनेकविधानि, आतोद्यानि वंशताळमृदङ्गवीणालक्षणानि, तेषां निनदेन नादेन, कबळीकृतः आशानां दिशामवकाशो यस्य स तस्य भावस्तत्ता तयेव । सङ्कुलं तुमुलं यथा तथा, चलिताः याः सेनाः, तासां सङ्घेन सङ्कटेन सम्बाधेन । "सङ्कटं ना तु सम्बाधः" इत्यमरः । उन्मुक्त:, त्यक्तः सिंहनादस्य धारायाः परम्परायाः पन्था यस्य तथाभूते, तारापथे नक्षत्रमार्गे, निर्जगाम ययौ । गमेः [^२]कर्तरि लिट् । तदानीं सकलमपि इन्द्रसेनामुखं नादमयं ब्रह्मेव समजनीत्याह । मञ्जीरैरिति नटनस्य ताण्डवस्य । "ताण्डवं नटनम्" इत्यमरः । आर्भटी प्रक्रमः, तस्यां मुखरितैः नादितैः, स्वर्वारवामभ्रुवां स्वर्वेश्यानां,
मञ्जीरैः पादकटकैः। "मञ्जीरो नूपुरोऽस्त्रियाम्" इत्यमरः । किन्नरकरैः व्यापारितैः ध्वनितैः ताडितैरिति वा । अत एव मन्द्राः गम्भीराः, स्निग्धाः रमणीयाः, रवाः येषां तैः, र्मर्दलैः पणवैः । "मर्दल: पणवोऽन्ये च " इत्यमरः । चारणानां
[^१] " तत्करोति तदाचष्टे" -- इति वार्तिकेन -- णिजन्तात् "वर्तमाने लट् " (पा. सू. ३.२.१२३) इति लट् । सफलयति इति तिङन्तरूपम् ॥ तस्मात् "लटः शतृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे" (पा. सू. ३.२.१२४) इति तिङः अकरणेन शता ॥ ततः प्रथमैकवचने कृदन्तः सफलयन्" इति शब्दः ॥
[^२] "गम्ऌ, सप्ऌ -- गतौ " इत्यस्मात् भौवादिकात् "अथ परस्मैपदिनः" -- इत्यारभ्य पठितात् षोडशसु पंचमात् धातोः निरुपसृष्टात् कर्तरि "परोक्षे लिट्" (पा. सू. ३.२.११५ ) इति सूत्रेण लिट् इति भावः ॥
सङ्कुलचलितसेनासङ्घसङ्कटोन्मुक्तसिंहनादधारापथे निर्जगाम तारापथे ॥
मञ्जीरैर्नटनार्भटीमुखरितैः स्वर्वारवामभ्रुवां
मन्द्रस्निग्धरवैश्च किन्नरकरव्यापारितैर्मर्दलैः ।
[commentary]
क्षतानि व्रणानि, तद्विवरेभ्यः तच्छिद्रेभ्यः, क्षरन्त्यः स्रवन्त्यः, याः अमृतधाराः, तासां सहस्रेण मण्डितेन अलङ्कृतेन, शशाङ्कस्य चन्द्रस्य मण्डलेनेव स्थितेन, महता आतपत्रेण । अम्भोजसम्भवस्य ब्रह्मणः । न विद्यमाना, निमिषा निमेषा, यासां तासां दृष्टीनां, सृष्टिं निर्माणं, सफलयन् सफलं कुर्वन् ।
[^१]"तत्करोति" इति ण्यन्ताल्लटश्शत्रादेशः । गन्धर्वकुलैर्वाद्यमानानि नादितानि यानि, बहुविधानि अनेकविधानि, आतोद्यानि वंशताळमृदङ्गवीणालक्षणानि, तेषां निनदेन नादेन, कबळीकृतः आशानां दिशामवकाशो यस्य स तस्य भावस्तत्ता तयेव । सङ्कुलं तुमुलं यथा तथा, चलिताः याः सेनाः, तासां सङ्घेन सङ्कटेन सम्बाधेन । "सङ्कटं ना तु सम्बाधः" इत्यमरः । उन्मुक्त:, त्यक्तः सिंहनादस्य धारायाः परम्परायाः पन्था यस्य तथाभूते, तारापथे नक्षत्रमार्गे, निर्जगाम ययौ । गमेः [^२]कर्तरि लिट् । तदानीं सकलमपि इन्द्रसेनामुखं नादमयं ब्रह्मेव समजनीत्याह । मञ्जीरैरिति नटनस्य ताण्डवस्य । "ताण्डवं नटनम्" इत्यमरः । आर्भटी प्रक्रमः, तस्यां मुखरितैः नादितैः, स्वर्वारवामभ्रुवां स्वर्वेश्यानां,
मञ्जीरैः पादकटकैः। "मञ्जीरो नूपुरोऽस्त्रियाम्" इत्यमरः । किन्नरकरैः व्यापारितैः ध्वनितैः ताडितैरिति वा । अत एव मन्द्राः गम्भीराः, स्निग्धाः रमणीयाः, रवाः येषां तैः, र्मर्दलैः पणवैः । "मर्दल: पणवोऽन्ये च " इत्यमरः । चारणानां
[^१] " तत्करोति तदाचष्टे" -- इति वार्तिकेन -- णिजन्तात् "वर्तमाने लट् " (पा. सू. ३.२.१२३) इति लट् । सफलयति इति तिङन्तरूपम् ॥ तस्मात् "लटः शतृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे" (पा. सू. ३.२.१२४) इति तिङः अकरणेन शता ॥ ततः प्रथमैकवचने कृदन्तः सफलयन्" इति शब्दः ॥
[^२] "गम्ऌ, सप्ऌ -- गतौ " इत्यस्मात् भौवादिकात् "अथ परस्मैपदिनः" -- इत्यारभ्य पठितात् षोडशसु पंचमात् धातोः निरुपसृष्टात् कर्तरि "परोक्षे लिट्" (पा. सू. ३.२.११५ ) इति सूत्रेण लिट् इति भावः ॥