2023-06-05 16:40:49 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
नीलकण्ठविजये सव्याख्याने
पश्यन्तश्च तां परिसर एवं चरन्तीं प्राणशक्तिमिव पञ्चशरस्य,
भाग्यदेवतामिव शृङ्गाररसस्य, बालिकामुपेक्षितुं सुधाकलशमुदासितुं च
तस्यामंपारयन्तः क्षणमनुबभूवुस्संशयान्दोळनं यावदसुखराः;
तावडावत्कन्दुकग्राहमोह-
व्याजात् प्राप्ता मध्यमेषां द्वयेषाम्' ।
सिञ्चन्तीव व्याजहारामृतोघैः
शस्त्राशस्त्रिक्लेशितान्यङ्गकानि ॥ ४५ ॥
'के यूयमाधिकारिका इव विगृह्णन्त इव विषण्णा इव संरम्भ-
मात्रशेषा इव च लक्ष्यध्वे । किं कारणं विसन्धविहारिणीनां बालिकानां
त्यर्थ: । के वा विबुधा: तां परदेवतेति न जानन्तीत्यभिप्रायः ॥ पश्यन्त इति ॥
परिसर: समीपदेश: । 'पर्यन्तभूः परिसरः' इत्यमरः । तस्मिन्नेव चरन्तीं सञ्चरन्तीं
· पञ्चशरस्य पुष्पधन्वनः प्राणशक्ति प्राणोज्जीवनशक्तिमिव स्थितां प्राणप्रतिष्ठापकपर-
देवतामिव स्थितामिति यावत् । शृङ्गाररसस्य भाग्यमदृष्टं तस्य देवता । 'दैवं
'दिष्ट भागधेयं भाग्यं स्त्री नियतिर्विधिः' इत्यमरः । भाग्यवशात्प्राप्तदेवतेव स्थिते-
त्यर्थः । तथाभूतां तां मोहिनीं पश्यन्तश्च असुरवरा यातुधानाः सुधाकलशं
अमृतपूरितकुम्भ बालिकामुपेक्षितु उदासितुमपि निराकर्तुं अपारयन्तः क्षण
यावत्संशयेनान्दोळनं डोलाविहारं तस्यामनुबभूवुः ॥ तावदिति ॥ तावत्, धावन्
झडिति अन्यतो गच्छन् यः कन्दुकः तस्य ग्राह: ताडनार्थं ग्रहणार्थं तस्मिन्
मोहः व्यामोहः स एव व्याज छद्म तस्माद्द्वयानामुभयेषां देवासुराणा मित्यर्थः ।
मध्यं मध्यदेशं प्राप्ता सा देवी । शस्त्रैः शस्त्रैः प्रहृत्येदं युद्धं प्रवर्तत इति शस्त्रा-
शस्त्रि तत्संज्ञिकं ययुद्धम् तेन क्लेशितानि क्लेश गमितानीत्यर्थः । तथाभूतानि
अङ्गकानि अवयवान् । 'अङ्गं प्रतीकोऽवयवः' इत्यमरः । अमृतानामोघास्समूहाः
तैरिसञ्चन्तीव सेकं कुर्वन्तीवेत्यर्थः । व्याजहार आबभाष इत्यर्थः ॥ इति ॥
यूयं के। अधिकारे तिष्ठन्तीत्याधिकारिकाः अधिकारस्था इव । किं च विगृह्णन्त
इव युद्धं कुर्वन्त इव । शस्त्रादिमत्त्वादिति भावः । संरम्भमात्रं उद्योगमात्र तेन
शिष्यन्तीति संरम्भमात्रशेषाः उद्योगस्पर्धादिमात्रावशिष्टा इवेति तात्पर्यार्थः । शस्त्र-
।
qu
1. 'द्वयानाम्' इति व्याख्यापाठः ।
पश्यन्तश्च तां परिसर एवं चरन्तीं प्राणशक्तिमिव पञ्चशरस्य,
भाग्यदेवतामिव शृङ्गाररसस्य, बालिकामुपेक्षितुं सुधाकलशमुदासितुं च
तस्यामंपारयन्तः क्षणमनुबभूवुस्संशयान्दोळनं यावदसुखराः;
तावडावत्कन्दुकग्राहमोह-
व्याजात् प्राप्ता मध्यमेषां द्वयेषाम्' ।
सिञ्चन्तीव व्याजहारामृतोघैः
शस्त्राशस्त्रिक्लेशितान्यङ्गकानि ॥ ४५ ॥
'के यूयमाधिकारिका इव विगृह्णन्त इव विषण्णा इव संरम्भ-
मात्रशेषा इव च लक्ष्यध्वे । किं कारणं विसन्धविहारिणीनां बालिकानां
त्यर्थ: । के वा विबुधा: तां परदेवतेति न जानन्तीत्यभिप्रायः ॥ पश्यन्त इति ॥
परिसर: समीपदेश: । 'पर्यन्तभूः परिसरः' इत्यमरः । तस्मिन्नेव चरन्तीं सञ्चरन्तीं
· पञ्चशरस्य पुष्पधन्वनः प्राणशक्ति प्राणोज्जीवनशक्तिमिव स्थितां प्राणप्रतिष्ठापकपर-
देवतामिव स्थितामिति यावत् । शृङ्गाररसस्य भाग्यमदृष्टं तस्य देवता । 'दैवं
'दिष्ट भागधेयं भाग्यं स्त्री नियतिर्विधिः' इत्यमरः । भाग्यवशात्प्राप्तदेवतेव स्थिते-
त्यर्थः । तथाभूतां तां मोहिनीं पश्यन्तश्च असुरवरा यातुधानाः सुधाकलशं
अमृतपूरितकुम्भ बालिकामुपेक्षितु उदासितुमपि निराकर्तुं अपारयन्तः क्षण
यावत्संशयेनान्दोळनं डोलाविहारं तस्यामनुबभूवुः ॥ तावदिति ॥ तावत्, धावन्
झडिति अन्यतो गच्छन् यः कन्दुकः तस्य ग्राह: ताडनार्थं ग्रहणार्थं तस्मिन्
मोहः व्यामोहः स एव व्याज छद्म तस्माद्द्वयानामुभयेषां देवासुराणा मित्यर्थः ।
मध्यं मध्यदेशं प्राप्ता सा देवी । शस्त्रैः शस्त्रैः प्रहृत्येदं युद्धं प्रवर्तत इति शस्त्रा-
शस्त्रि तत्संज्ञिकं ययुद्धम् तेन क्लेशितानि क्लेश गमितानीत्यर्थः । तथाभूतानि
अङ्गकानि अवयवान् । 'अङ्गं प्रतीकोऽवयवः' इत्यमरः । अमृतानामोघास्समूहाः
तैरिसञ्चन्तीव सेकं कुर्वन्तीवेत्यर्थः । व्याजहार आबभाष इत्यर्थः ॥ इति ॥
यूयं के। अधिकारे तिष्ठन्तीत्याधिकारिकाः अधिकारस्था इव । किं च विगृह्णन्त
इव युद्धं कुर्वन्त इव । शस्त्रादिमत्त्वादिति भावः । संरम्भमात्रं उद्योगमात्र तेन
शिष्यन्तीति संरम्भमात्रशेषाः उद्योगस्पर्धादिमात्रावशिष्टा इवेति तात्पर्यार्थः । शस्त्र-
।
qu
1. 'द्वयानाम्' इति व्याख्यापाठः ।