नीलकण्ठविजयचम्पूः व्याख्यासहिता /393

३६८
 
नीलकण्ठ विजये सव्याख्याने
 
तत्र च ।
 
मन्दस्पन्दरसालसालशिखरक्रीडत्यिक' पिक[^१]श्रेणिका -

कण्ठोदश्चितपञ्चमध्वनिचमत्कारप्रकारस्पृशः ।

कन्दर्पाहवखिन्नकिन्नरवधूकण्ठोन्मिपषत्काकली -
 
कन्दर्पाहव
 

काकुव्याकुलिता गिरो दिविषदां जीवातवो जज्ञिरे ॥ ३९
• ॥
 
उपवने च तस्मिन्नुपान्तनिरूढकदळीगर्भकन्दळितहिमवालुकाप-
रागवालुकानुरागजनितजङिमडिम- हिमकुल्यानिपातशीतळितालवालमूलसुख-

 
[commentary]
 
किङ्करीभूताः दासतां प्राप्ताः ये युवलोकाः युवजनाः तेषां यानि लोचनानि तेषामा-
नन्दनः हर्षकररः तथाभूतम् । किञ्च भुवि निवेशिततं नन्दनं इन्द्रवनमिव स्थितं
आराममुपवनं अद्राक्षुः दहदृशुरित्यर्थः ॥ तत्र चेति ॥ तत्र आरामे मन्दः स्पन्दः
मन्दचलनं यस्य स तथाभूतो यः रसालश्चूतस्सालसंज्ञिकः सालवृक्षः । 'अनोकहः
कुटस्साल:लः' इत्यमरः । तस्य यच्छिखरं तस्मिन् क्रीडन्त्यः विहरन्त्यः याः पिकानां
कोकिलानां श्रेण्यः पङ्क्तयः तासां कण्ठैरुदञ्चिताः समुत्पन्नाः ये पञ्चमध्वनयः ।
'पिकः कूजति पञ्चमम्' इति कोशाभिधानात् । तेषां ये चमत्काराः चमत्कृतयः
विच्छिन्त्त्यपरपर्यायाः तैर्यः प्रकार:रः सादृश्यमित्यर्थः । तत्स्पृष्टवन्तः तत्स्पृशः कोकिल-
ध्वनिवन्मधुरा इति भावः । कन्दर्पाहव:वः मदनयुद्धं रतापरपर्याययं तस्मिन् विषये
खिन्ना:नाः खेदभाज: या:जः याः किन्नरवध्वस्तासां कण्ठेभ्य:यः उन्मिषन्त्यः उद्भवन्त्यः याः
काकल्यः मधुरास्फुटध्वनययः याश्च काकव:वः शोकभीत्या दिप्रयुक्तविकारध्वनयः ।
'काकली तु कले सूक्ष्मे ध्वनौ तु मधुरास्फुटे' 'काकुः स्त्रियां. विकारो यश्शोक-
भीत्यादिभिर्ध्वनेः' इति च अमरः । उभयीभिस्ताभिः व्याकुलिताः रवाः ध्वनयः
दिविषदां देवासुराणां जीवातवः उज्जीविकाः । 'जीवातुर्जीवनौषधम्' इत्यमरः ।
जज्ञिरे सञ्जाता इत्यर्थः । परदेवतां मोहिनीरूपधारिणीं वर्णयितुमारभते ॥
उपेति ॥ तस्मिन्नुपवने आरामे 'आराम:मः स्यादुपवनम्' इत्यमरः । उपान्तस्स
मीपदेश :शः तस्मिन् निरूढाः याः कदळ्यः रम्भासंज्ञिक सप्तवर्ण वृक्षाः तासां गर्भा:
भाः कुक्षिदेशा:शाः । 'कुक्षित्रभ्रूणार्मभका गर्भाः' इत्यमरः । तेषु कन्दळितास्समुत्पन्नाः
 
*
 
..
 
xo
 
1.
 
[^१] " पिंक:पिकः कूजति पञ्चमम्" इति षड्ज, ऋषभ, गान्धार, पञ्चम, धैवत,
वि निषादाख्यस्वरपञ्च कस्वरूपांपादिककं चान्यन्त्र विस्तृतम् ॥