2023-08-29 07:37:03 by Bharadwajraki
This page has been fully proofread twice.
माबन्धत्सु निर्जरेषु, चिन्तयन्मनसा चिरमाराध्य परां शक्तिम्, आसाद्य तदीयमेव मोहनं रूपमतिसन्धाय दानवाननुगृह्णीयाममरानिति कृतनिश्चयस्सद्य एव तिरोदधे सह कमालासनेन कमललोचनः । ततश्च ।
दोर्भिर्दुर्भरशैलनिर्भरपरीवर्तावसीदद्बलैः
गात्रैरुद्भटकालकूटगरळज्वालावलीढोज्झितैः ।
उत्तालैः श्वसितैरुपर्युपरि च प्राणैः प्रतिष्ठासुभिः
स्पर्धामात्रब[^१]लोत्तरा युयुधिरे देवैस्समं दानवाः ॥ ३७ ॥
[commentary]
कच्छपुटलक्षणगात्रबन्धम् । 'परिवारे परिकरः पर्यङ्कनिकुरुम्बयोः । प्रगाढे गात्रबन्धे च विवेकारम्भयोरपि' इति भास्करः । आबध्नत्सु बन्धनं कुर्वत्सु सत्सु मनसा चिन्तयन्नालोचयन् कमललोचनः परामुत्कृष्टां शक्तिं आदिदेवतां दुर्गादेवीमित्यर्थः । आराध्य सम्पूज्य । 'शक्तिः कासूः प्रभुत्वादिबलं दुर्गादिदेवता' इति भास्करः । तदीयं परदेवतासम्बन्धीत्यर्थः । मोहनं जगद्विमोहकरूपम् आसाद्य प्राप्य दानवानतिसन्धाय वञ्चयित्वा अमराननुगृह्णीयां प्रसादं कुर्यामित्यर्थः ॥ इतीति ॥ इति इत्थं कृतनिश्चयस्सन् सद्य एव कमलासनेन ब्रह्मणा सह तिरोदधे अन्तर्धानमभजतेत्यर्थः । तथा चोक्तं देवीभागवते 'महालक्ष्मीप्रसादेन विष्णुः स्त्रीरूपमास्थित' इति ॥ दोर्भिरिति ॥ दुःखेन भर्तुं शक्यो दुर्भरः यश्शैलो मन्दरः तेन निर्भरमत्यन्तं परिवृत्तानि व्यत्यस्तानि अवसीदद्बलानि विनश्यत्सामर्थ्यानि येषां तथाभूतैः दोर्भिः बाहुभिः । मन्दरवहनादेव विनष्टभुजबला इत्यभिप्रायः । उद्भटाः अतिदुस्सहाः ये कालकूटस्य गरळस्य ज्वालाः तैः अवलीढाश्च ते उज्झिताश्चेति स्नातानुलिप्तवत्समासः । तथाभूतैः गात्रैः देहैः । 'गात्रं वपुस्संहननम्' इत्यमरः । उत्ताळैः उत्सृष्टताळपरिमाणैः अतिदीर्घैः श्वसितैः मुखवायुभिः प्रस्थातुं प्रयातुमिच्छन्तः प्रतिष्ठासवः तथाभूतैः प्राणैश्च उपलक्षिता इति शेषः । दानवाः बलिबाणादयः स्पर्धामात्रं अभिभवनेच्छैव बलं सामर्थ्यं तेन उत्तराः उत्तमास्सन्तः । 'त्रिषूदीच्योत्तमोर्ध्वेषूत्तरः' इति भास्करः । देवैस्समं युयुधिरे युद्धं चक्रुरित्यर्थः ॥
[^१] दानवानामपीदृशी दशा - यत् मन्दरपरिवर्तनेन दोर्बलं नष्टं, गरलज्वालया गात्राणि दग्धानि, श्वसितानि उत्तालानि, प्राणाः प्रतिष्ठासवः, स्पर्धैव केवलं युद्धकरणे बलम् इति ॥
दोर्भिर्दुर्भरशैलनिर्भरपरीवर्तावसीदद्बलैः
गात्रैरुद्भटकालकूटगरळज्वालावलीढोज्झितैः ।
उत्तालैः श्वसितैरुपर्युपरि च प्राणैः प्रतिष्ठासुभिः
स्पर्धामात्रब[^१]लोत्तरा युयुधिरे देवैस्समं दानवाः ॥ ३७ ॥
[commentary]
कच्छपुटलक्षणगात्रबन्धम् । 'परिवारे परिकरः पर्यङ्कनिकुरुम्बयोः । प्रगाढे गात्रबन्धे च विवेकारम्भयोरपि' इति भास्करः । आबध्नत्सु बन्धनं कुर्वत्सु सत्सु मनसा चिन्तयन्नालोचयन् कमललोचनः परामुत्कृष्टां शक्तिं आदिदेवतां दुर्गादेवीमित्यर्थः । आराध्य सम्पूज्य । 'शक्तिः कासूः प्रभुत्वादिबलं दुर्गादिदेवता' इति भास्करः । तदीयं परदेवतासम्बन्धीत्यर्थः । मोहनं जगद्विमोहकरूपम् आसाद्य प्राप्य दानवानतिसन्धाय वञ्चयित्वा अमराननुगृह्णीयां प्रसादं कुर्यामित्यर्थः ॥ इतीति ॥ इति इत्थं कृतनिश्चयस्सन् सद्य एव कमलासनेन ब्रह्मणा सह तिरोदधे अन्तर्धानमभजतेत्यर्थः । तथा चोक्तं देवीभागवते 'महालक्ष्मीप्रसादेन विष्णुः स्त्रीरूपमास्थित' इति ॥ दोर्भिरिति ॥ दुःखेन भर्तुं शक्यो दुर्भरः यश्शैलो मन्दरः तेन निर्भरमत्यन्तं परिवृत्तानि व्यत्यस्तानि अवसीदद्बलानि विनश्यत्सामर्थ्यानि येषां तथाभूतैः दोर्भिः बाहुभिः । मन्दरवहनादेव विनष्टभुजबला इत्यभिप्रायः । उद्भटाः अतिदुस्सहाः ये कालकूटस्य गरळस्य ज्वालाः तैः अवलीढाश्च ते उज्झिताश्चेति स्नातानुलिप्तवत्समासः । तथाभूतैः गात्रैः देहैः । 'गात्रं वपुस्संहननम्' इत्यमरः । उत्ताळैः उत्सृष्टताळपरिमाणैः अतिदीर्घैः श्वसितैः मुखवायुभिः प्रस्थातुं प्रयातुमिच्छन्तः प्रतिष्ठासवः तथाभूतैः प्राणैश्च उपलक्षिता इति शेषः । दानवाः बलिबाणादयः स्पर्धामात्रं अभिभवनेच्छैव बलं सामर्थ्यं तेन उत्तराः उत्तमास्सन्तः । 'त्रिषूदीच्योत्तमोर्ध्वेषूत्तरः' इति भास्करः । देवैस्समं युयुधिरे युद्धं चक्रुरित्यर्थः ॥
[^१] दानवानामपीदृशी दशा - यत् मन्दरपरिवर्तनेन दोर्बलं नष्टं, गरलज्वालया गात्राणि दग्धानि, श्वसितानि उत्तालानि, प्राणाः प्रतिष्ठासवः, स्पर्धैव केवलं युद्धकरणे बलम् इति ॥