नीलकण्ठविजयचम्पूः व्याख्यासहिता /375

नीलकण्ठविजये सव्याख्याने
कस्यां श्रुतावधिंधिगता मणिकर्णिकेति

मूढात्मनां प्रलपतां मुखमुद्रणाय ।

आसीदशेषजनता भवतापहन्त्री
 

मातुः श्रुतावधिगता मणिकर्णिकैव ॥ २० ॥
 

 
पद्महस्तायाश्च तस्याः पाणिक मलयोर्विवेकाय कल्पितानि
चिह्नतयेव कङ्कणानि प्रचकाशिरे । आजानसरळमस्या हृदयमावृण्वतो-
.
 

 
[commentary]
 
सन् परिणेम इव परिणतो बभूव इत्यर्थः । विधृतनासाभरणेति भावः ॥ कस्या-
मिति ॥ मणिकर्णिका मणिमयकर्णभूषणमित्यर्थः । कस्यां श्रुतौ कस्मिन् कर्णे ।
'कर्णिका ताळपत्रं स्यात्कुण्डलं कर्णवेष्टनम्' 'कर्णशब्दग्रहौ श्रोत्रम्', इति च अमरः ।
मणिकर्णिका मणिकर्णीतीर्थम् । 'मणिकर्णिकासमं तीर्थथं नास्ति ब्रह्माण्डगोळके'
इति काशी रहस्यवचनात् । कस्यां श्रुतौ कस्मिन् वेद्द इति च व्यज्यते । 'श्रुतिः
स्त्री वेद आम्नायः' इति कोश (शाभिधानात्। अधिगता विज्ञातेत्यर्थः । इति इत्थं,

प्रलपतामनर्थकवचांसि कथयतामित्यर्थः । 'प्रलापोऽनर्थकं वचः' इत्यमरः ।
मूढाः सद्दसद्विवेकरहिताः आत्मानौ येषां तेषां मुखानि वदनानि तेषां मुद्रणं
वाकुक्स्तम्भनं तस्मा इत्यर्थः । अशेषास्समस्ताः जनताया जनसमूहस्य ये भवे
संसारे तापा:पाः आध्यात्मिका विदेदैविका भिौतिकाख्याः तेषामपहन्त्री निहन्त्रीत्यर्थः ।
'ग्रामता जनता धूम्या' इत्यमरः । 'भवस्संसाररुद्रयोः' इति भास्करः । मणि -
कर्णिका मणिमयकर्णभूषेत्यर्थः । पूर्ववत्तीर्थमिति च व्यज्यते । एवकारो भिन्नक्रमः ।
मातुः अखिललोकजनन्याः श्रुतावेव श्रोत्र एवेत्यर्थः । मातुः त्रिविक्रमावतारे
जगन्निर्माणकर्तुर्वासुदेवस्येति च व्यज्यते । श्रुतावेव वेद एवेति च व्यज्यते ।
आसीत् बभूवेत्यर्थः । 'छन्दांदाँसि जज्ञिरे तस्मात्, तस्मात्तेऽपानात्त्रयो वेदा अजायन्त', '
'अस्य निःश्वसितमेवैतदृग्वेदो यजुर्वेद' इत्यादिश्रुतिभिर्यस्मात्परमपूरुषाद्वेदा जाता
इति श्रूयन्ते तादृशपरमपुरुष सम्बन्धिन्यामेव श्रुतावधिगतेत्युत्तरमिति निगूढाशयः
॥ पद्महस्ताया इति ॥ पद्ममं हस्ते यस्याः सा तथा भूतायास्तस्या महालक्ष्म्याः
कङ्कणानि करभूषणानि । 'साक्षराङ्गगुळिमुद्रा सा कह करनूङ्कणं करभूषणम्'
 
इत्यमरः । करश्च कमलं चेति द्वन्द्वः तयोः करकमलयोर्विवेकाय अयं हस्त इति,
इदं कमलमिति च भेदज्ञानायेत्यर्थः । चिह्नतया लक्षणत्वेन । 'चिह्नं लक्ष्म च
 
",