नीलकण्ठविजयचम्पूः व्याख्यासहिता /372

पैश्चमांश्वासः
 
ફેબ્રુછું
 
तदनु च परमानन्दघनीभावपरिणाममयी मातृकावर्णसम्पन्न-
मकुटादिचरणान्तसर्वाङ्गसुन्दरी[^१] पतिदेवता धर्मनियन्त्रणेन पति-
मुखलक्ष्यैकपातिनीभिरपि कटाक्षवृत्तिभिः परिसरनिष्यन्दमात्रपरिपो-
षितजगत्त्रयी, जातजायमानजनिष्यमाणरूपापि जातरूपैकमयीव
लक्ष्यमाणा, धर्ममयी धार्मिकेषु, विज्ञानमयी विप्रेषु, पराक्रममयी
बाहुजेषु, सम्पन्मयी राजसु, साहसमयी शरारुषु, कारुण्यमयी भक्तेषु,
कामकलामयी परिणेतरि, विजयपताकिका जनार्दनस्य, जीविका मकर-

 
[commentary]
 
तस्याः लक्ष्म्याः परिवारसद्भावे किं वक्तव्यमिति भावः ॥ तद्दनु चेति ॥ परम-
स्सर्वोत्कृष्टो य आनन्दः तस्य घनीभावः कठिनीभवनमित्यर्थः । 'कठिनाधिक-
चन्द्रेषु वाद्यमध्यमनृत्तयोः । मुस्तामुद्गरमेषेघेषु त्रिषु क्लीचेबे पुमान् घनः' इति भा -
स्करः । तस्य यः परिणाम:मः परिणतिः । परिपाक इति यावत् । तन्मयी तत्स्व -
रूपेत्यर्थः । आनन्दमूर्तिरिति भावः । मातृकावर्णा:णाः अकाराद्यक्षराणि, मन्त्रशास्त्रे
एतेषामक्षराणां तथा व्यवहारात् । तैस्सम्पन्ना च सा मकुटादिचरणान्तसर्वाङ्गेषु
शिर आरभ्य पादान्तावयवेषु सुन्दरी चेति कर्मधारयः । पञ्चाशद्वर्णमयसुन्दरमूर्तिरि -
ति भावः । तथा चोक्तम् 'पञ्चाशद्वर्णमयी परदेवता हि मे स्फुरति' इति । पतिर्देवता
उपास्यमूर्तिर्यस्यास्सा तथाभूता धर्मेण नियन्त्रणं नियमन सन्मार्गानुल्लङ्घनमिति
यावत् । तेन पत्युर्मुखमेव लक्ष्यं तस्मिन् एकपातिनीभिः अत्यन्तं पतन्तीभिरपि
कटाक्षाणां वृत्तयः ताभिः । परिसर:रः समीपदेशः । 'पर्यन्तभूः परिसरः' इत्यमरः ।
तस्मिन्निष्यन्दुमात्रदमात्रं तेन परिपोषिता अभिवर्विधिता जगतां लोकानां त्रयी त्रितयं
यस्यास्सा तथाभूता । जातान्युत्पन्नानि जायमानानि इदानीमुद्भवन्ति जनिष्यमा-
णानि कालान्तरे भविष्यन्ति च यानि वस्तूनि तेषां स्वरूपापि जातरूपैकमयी
जा तैकवस्तुमयीव लक्ष्यमाणा परिदृश्यमाना । त्रिविधवस्तुरूपायाः एकविधव-
स्तुरूपत्वे विरोधः, तदाभासस्तु जातरूपं सुवर्णं तदेकमयी वेतति न विशेषः ।
रोधः । 'वाचामीकररं जातरूपम्' इत्यमरः । धार्मिकेषु धर्मनिष्ठेषु कर्ममयी सुकृतमयीत्यर्थः ।
'स्याद्धर्भमलिममस्त्रियां पुण्यश्रेयसी सुकृतं वृषः' इत्यमरः । विप्रेषु ब्राह्मणेषु विज्ञानमयी
शास्त्र शिल्पा दिज्ञानरूपेत्यर्थः । 'मोक्षे घीर्ज्ञानमन्यत्र विज्ञानं शिल्पशास्त्रयो: योः'
इत्यमरः । बाहुज़ाःजाः क्षत्रिया:याः, 'बाहुज:जः क्षत्रियो विराट्' इत्यमरः । तेषु पराक्रम-

 
[^१] "अकारादिक्षकारान्तमातृका वर्णरूपिणी" -- इति देवीनामाव्प्यत्रानुसन्धेयम् ॥
 
1.