नीलकण्ठविजयचम्पूः व्याख्यासहिता /370

2023-08-26 07:15:59 by Bharadwajraki

This page has been fully proofread once and needs a second look.

पश्चमाश्वासः

मन्दमन्दंमन्दममन्दचन्दन किरः पस्पन्दिरे मारुताः
को
कालोन्निद्रकदम्बडम्बरमभूद्येनाङ्गमङ्गं हरेः ॥ १७ ॥

नयनानन्द-
ततःच-

ततश्च समसमयसमुन्मिपषत्कनकारविन्दकाननश्रीरिख
व नयनानन्दसन्दायिनी, समभागयोजितशरदिन्दुकन्दळबालारुणप्रविलापनचाकचक्य-
लक्ष्मीरिव चमत्कारकारिणी, सागरावर्तविवरसमुत्थितफणासहस्र मणि-
सन्दायिनी,

'

[commentary]

वन्तः सारस्पृश' इत्यर्थः । 'स्पृशोऽनुदके किक्विन्' ( ~~3-2-58~~३.२.५८) इति किक्विन् प्रत्ययः ।
धारणमहिम्नां लक्ष्म्याः करस्थकमलकुड्मलं विकसितमभूत् तत् कमलस्थगन्धसार-
ग्रहराहिण इति भावः । अमन्दं यथा चन्दनद्रवशैतल्यं किरन्तीति अमन्दचन्दनकिरः ।
अत्रेर चन्दनशब्द:दः लक्षणया चन्दनद्रव~~रौत~~ शैतल्यवाचक इति बोध्यम्, एवंविधा ये मारुता
वायवः मन्ददं मन्दं पस्पन्दिरे ववुरित्यर्थः । तैः शैत्यसौरभ्यमान्द्यलक्षणत्रिविध -
[^१]गुणविशिष्टवायुभिरित्यर्थः । हरेर्वासुदेवस्य अङ्गमङ्गगं प्रत्यवयवमित्यर्थः । 'अङ्गं
प्रतीकोऽवयवः' इत्यमरः । कालस्समुचितकाल इत्यर्थः । तेन उन्निद्रः पुष्पितः

३४५

कैदम्ब: यः कदम्बः अर्जुनवृक्षः तस्य डम्बर इव डम्बरो गर्योवो यस्य तत्तथाभूतम् । 'तथा
पुष्पितमुन्निद्रं हसितोन्मीलितानि च ' इत्यमरः । 'कदम्बः ककुभोऽर्जुनः' इति च ।
आसीदभूदित्यर्थः । यथा कदम्बवृक्ष:षः क्रमेण शाखोपशाखासु पुष्पितो
भवति —-- तथा हरिः निखिलाङ्गेषु रोमाञ्चितोऽभूदिति भावः । तैरङ्गमङ्गं
हरेप:रिति सुपाठः ॥ तत इति ॥ ततः अनन्तरं समसमयः एककाल:
लः तस्मिन् समुन्मिषन्~~तिं~~ति विकासमानानि कनकारविन्दानि सुवर्णपद्मानि यस्मिन्
~~तत्तथी~~ तत्तथाभूतम् यत्काननं वनं तस्य श्रीरिखव नयनानामानन्दसन्दायिनी हर्षज निकेत्यर्थः ।
काञ्चननं इदमिति वक्तुमशक्येत्यर्थः । अनिर्वाच्येति यावत् । समौ कळङ्क-
रहितत्वेन सदृशौ भागाववयवौ यस्मिन् कर्मणि तत्तथा समभागं यथा तथा
योजिते शरावकपालद्वयवत्सङ्घटिते ये शरदिन्दुकन्दळे ये शरत्कालबालचन्द्रौ
तयोर्मध्यदेश इति भावः । बालारुणस्य प्रातःकालसूर्यस्य यत् प्रविलापननं मूषा-
निष्टप्तद्रवीभूतकांस्यसीसादेवि निष्टप्य द्रवीकृत्य प्रक्षेपणमित्यर्थः । तेन या चाक-
चक्यलक्ष्मीरिवंव थालथळ्यरूपकान्तिरिवेत्यर्थः । चमत्कारः चमत्कृतिः विजातीया-
~~1. "चन्दन~~

[^१] 'चन्दनकिरः' इति विशेषणात् शैत्यं "सौरभ्यसारस्पृशः " -- इति गन्धः,
~~'मन्दम्मन्द'' –~~ "मन्दम्मन्दं" -- इति मान्धंद्यं च वायोस्त्रैगुण्यं विशदीकृतम् ॥
~~N--44~~