2023-06-05 16:40:42 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
नीलकण्ठ विजये सव्याख्याने
मभिभवन्तमिवाखण्डलस्य पश्यन्नुच्चैःश्रवसमनिमेषेण चक्षुषा, पद्मनाभः
स्वये मङ्गीकृतहयग्रीवतनुरध्यापनमात्र निर्वृतस्सर्वतोऽपि विस्मयनीये
तदीये गतिचातुर्ये सासूय इव ब्रभूव ।
2
यावद्यावत्सागरं ते ममन्थुस्तावतावत्सोऽर्पयन्नेकमेकम् ।
भूयो भूयः क्षोभमेवांप देवैः दृष्टास्वादास्तव किं ते दयन्ते ॥ ५॥
ततश्च ।
अजन्मभूदेवबाडबाः' इत्यमरः । मनोजयः मनोविजयः । मनोनिग्रहः इति च
व्यज्यते । आजन्म जनिमारभ्येत्यर्थः । सिद्धः प्राप्तः, सहज इति यावत् । तत्र
मनोजयविषये को यत्नः प्रयास इत्यर्थः । इति इत्थं कथयितुं वक्तुं कामो यस्य
तथाभूतमिवं स्थितम् । 'लुम्पेदवश्यमः कृत्ये तुकाममनसोरपि' (6-1-144) इति
मकारलोप: । बालधि: लाङ्गलम्। 'पुच्छोऽस्त्री लोमलाङ्गले वालहस्तश्च वालधि:'
इत्यमरः । तस्य विक्षेपः उत्क्षेपः, बीजनमिति वाऽर्थः । तेन निघूतं निरसितं
मेघमण्डलं यस्य तस्य भावस्तत्ता तया । आखण्डलस्य इन्द्रस्य प्राचीनं पुरातनं वाहनं
मेघरूपं यानम् । 'सर्व स्याद्वाहनं यानम् इत्यमरः । मेघवाहनत्वादिन्द्रस्येति
भावः । अभिभवन्तं तिरस्कुर्वन्तमिव स्थित उच्चैःश्रवसं अनिमेषेण पक्ष्मविक्षे-
परहितेन चक्षुषा पश्यन् पद्मनाभः स्वयमङ्गीकृता विटता हयग्रीवतनुर्मूर्तिर्येन स
तथाभूत: । अध्यापनमात्रेण केवलवेदप्रवचनेन निर्वृतः सुखितः पद्मनाभः
श्रीविष्णुः सर्वतोऽपि सर्वप्रकारैरपि विस्मयनीये चित्रीये तदीये उच्चैःश्रवस्सम्बन्धिनि
गतयः पञ्चधारा: । 'गतयोऽमू: पञ्चधारा' इत्यमरः । तासु चातुर्यं नैपुण्यं तस्मिन्
सासूय: असूया पर उत्कर्षासहिष्णुत्वं तया सहित इव बभूव तस्थिवानित्यर्थः ।
असूयालक्षणं तु प्राचीनै' 'परोत्कर्षाऽसहिष्णुत्वमसूया परिकीर्तिता' इत्युक्तम् ॥
यावदिति ॥ ते देवासुराः यावद्यावत् यद्यत्कालपर्यन्तमित्यर्थः । सागरं समुद्र
ममन्धुः मन्थनञ्चक्रुः तावत्तावत् तत्कालपर्यन्तं सः समुद्रः एकमेकं श्लाघ्यं वस्तु
अर्पयन् वितरन् भूयो भूयः पुनः पुनः देवैः, इदमुपलक्षणं असुरैरित्यर्थः । क्षोभं
मथनकेशमेव आप प्रापेत्यर्थ: । दृष्टास्वादा: अनुभूतस्वादिमानः ते देवासुराः
अत्र समुद्रविषये दयन्ते किं अनुगृह्य त्यजन्ति किमिति यावत् । कामधेनुरुद-
६
1. इयश्रीवतनुमाश्रित्य पद्मनाभः वेदानध्यापयामासेति कथा ॥
मभिभवन्तमिवाखण्डलस्य पश्यन्नुच्चैःश्रवसमनिमेषेण चक्षुषा, पद्मनाभः
स्वये मङ्गीकृतहयग्रीवतनुरध्यापनमात्र निर्वृतस्सर्वतोऽपि विस्मयनीये
तदीये गतिचातुर्ये सासूय इव ब्रभूव ।
2
यावद्यावत्सागरं ते ममन्थुस्तावतावत्सोऽर्पयन्नेकमेकम् ।
भूयो भूयः क्षोभमेवांप देवैः दृष्टास्वादास्तव किं ते दयन्ते ॥ ५॥
ततश्च ।
अजन्मभूदेवबाडबाः' इत्यमरः । मनोजयः मनोविजयः । मनोनिग्रहः इति च
व्यज्यते । आजन्म जनिमारभ्येत्यर्थः । सिद्धः प्राप्तः, सहज इति यावत् । तत्र
मनोजयविषये को यत्नः प्रयास इत्यर्थः । इति इत्थं कथयितुं वक्तुं कामो यस्य
तथाभूतमिवं स्थितम् । 'लुम्पेदवश्यमः कृत्ये तुकाममनसोरपि' (6-1-144) इति
मकारलोप: । बालधि: लाङ्गलम्। 'पुच्छोऽस्त्री लोमलाङ्गले वालहस्तश्च वालधि:'
इत्यमरः । तस्य विक्षेपः उत्क्षेपः, बीजनमिति वाऽर्थः । तेन निघूतं निरसितं
मेघमण्डलं यस्य तस्य भावस्तत्ता तया । आखण्डलस्य इन्द्रस्य प्राचीनं पुरातनं वाहनं
मेघरूपं यानम् । 'सर्व स्याद्वाहनं यानम् इत्यमरः । मेघवाहनत्वादिन्द्रस्येति
भावः । अभिभवन्तं तिरस्कुर्वन्तमिव स्थित उच्चैःश्रवसं अनिमेषेण पक्ष्मविक्षे-
परहितेन चक्षुषा पश्यन् पद्मनाभः स्वयमङ्गीकृता विटता हयग्रीवतनुर्मूर्तिर्येन स
तथाभूत: । अध्यापनमात्रेण केवलवेदप्रवचनेन निर्वृतः सुखितः पद्मनाभः
श्रीविष्णुः सर्वतोऽपि सर्वप्रकारैरपि विस्मयनीये चित्रीये तदीये उच्चैःश्रवस्सम्बन्धिनि
गतयः पञ्चधारा: । 'गतयोऽमू: पञ्चधारा' इत्यमरः । तासु चातुर्यं नैपुण्यं तस्मिन्
सासूय: असूया पर उत्कर्षासहिष्णुत्वं तया सहित इव बभूव तस्थिवानित्यर्थः ।
असूयालक्षणं तु प्राचीनै' 'परोत्कर्षाऽसहिष्णुत्वमसूया परिकीर्तिता' इत्युक्तम् ॥
यावदिति ॥ ते देवासुराः यावद्यावत् यद्यत्कालपर्यन्तमित्यर्थः । सागरं समुद्र
ममन्धुः मन्थनञ्चक्रुः तावत्तावत् तत्कालपर्यन्तं सः समुद्रः एकमेकं श्लाघ्यं वस्तु
अर्पयन् वितरन् भूयो भूयः पुनः पुनः देवैः, इदमुपलक्षणं असुरैरित्यर्थः । क्षोभं
मथनकेशमेव आप प्रापेत्यर्थ: । दृष्टास्वादा: अनुभूतस्वादिमानः ते देवासुराः
अत्र समुद्रविषये दयन्ते किं अनुगृह्य त्यजन्ति किमिति यावत् । कामधेनुरुद-
६
1. इयश्रीवतनुमाश्रित्य पद्मनाभः वेदानध्यापयामासेति कथा ॥