2023-06-05 16:40:39 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
तुरीयाश्वासः
कान्तिप्रकर, मन्द स्मितलवशान्तत्रिपुर, नादबिन्दुकलाभिज्ञास्पदभूरिभद्र,
स्वेदबिन्दुलवाविर्भावितवीरभद्र, त्रस्तरक्षापरतन्त्र, ध्वस्तदक्षाध्वरतन्त्र,
३१५
-
-
भ्योऽधिक उत्तमः विश्वाधिकः तस्य भावः विश्वाधिकत्वं तदेव पदं लक्षणम् ।
'पदं व्यवसितत्राणस्थानलक्ष्माभिवस्तुषु इत्यमरः । तस्यालम्ब आश्रयः तस्य
सम्बुद्धिः । सर्वोत्तमलक्षणलक्षितत्वात्तस्येति भावः । तथा चोक्तं पराशरपुराणे
'अथातस्संप्रवक्ष्यामि देवताधिक्यमादरात् । यस्य स्मरणमात्रेण प्रसीदति महेश्वरः ॥
अचेतनेभ्यस्सर्वेभ्यश्चेतनाधिकता मुने । चेतनेषु मनुष्याश्च मनुष्येष्वधिका
द्विजाः ॥ द्विजेषु ब्राह्मणास्तेषु कुलीना अधिकाः स्मृताः । तेभ्यो मनुष्यगन्धर्वा
अघिका वेदवित्तम ॥ तेभ्योऽपि देवगन्धर्वाः पितरश्च ततः परम् । कर्मदेवसमा-
ख्याश्च तथा देवास्ततः परम् ॥ तेभ्य इन्द्रोऽधिकस्तस्मादधिकस्तु बृहस्पतिः । बृहस्प-
तेरधिप्राज्ञः प्रजानाथोऽधिकस्ततः ॥ प्रजापतेरपि ब्रह्मा ब्रह्मणो विष्णुरास्तिकाः ।
विष्णोरपि हरस्तस्मान्मायी साक्षान्महेश्वरः ॥ ततोऽधिकतरस्साक्षांच्छिवस्साम्बस्स-
नातनः। `तदन्यद्विश्वमीशानस्स तु विश्वाधिकश्शिवः ॥' इति । श्रुतिश्व - 'विश्वा-
घिको रुद्रो महर्षिः' इति । अधिकं ग्रन्थविस्तरभयान्न लिख्यते । अश्वायिताः
आद्यवचोगुम्भाः यस्य स तथाभूत । इदमपि त्रिपुरसंहारकाल इति भावः । कुन्दानां
कुन्द कुसुमानाम् । 'कुन्दं माध्ये च कुन्दो ना निधिभेदमुरद्विषोः' इति भास्करः ।
यः - स्मयः गर्वः तस्य हर: अपहर्ता तस्य सम्बुद्धिः । धावळ्यातिशयादिति भावः ।
मन्दस्मित मन्दहास: तस्य यो लेशः तेन शान्ताः त्रिपुरासुरा यस्य तथा-
भूत । हासमात्रेण त्रिपुरविनाशादिति भावः । नाद इति बिन्दुरिति कळेति
अन्तःप्रणवस्यावयवविशेषा नादबिन्दुकला : अभिजानन्तीति ते तथा तेषामास्पद
प्राप्यस्थानभूत इत्यर्थः । अत्रायं विवेकः । ब्रह्मप्रणवो द्विविध:- सृष्टिप्रणवः, संहार-
प्रणवश्चेति । ततो द्विविधः स एव ब्रह्मप्रणवः पुनः अन्त: प्रणवः बहि: प्रणवः
उभयात्मकप्रणवश्चेति त्रिविः । स चान्तः प्रणवोऽष्टविघ:, अकारः उकार: मकार:
अर्धमात्रा नादो बिन्दुः कला कलातीता चेति । सर्वमेतन्नारदपरिव्राजकोपनिषदि
स्पेष्टम् । द्वितीयाश्वासोपयोगितया कलाविभागोऽत्र लिख्यते । अकारः प्रथमा कला,
उकारो द्वितीया कला, मकारस्तृतीया कला, अर्धमात्रा चतुर्थी, नादः पञ्चमी,
बिन्दुष्षष्ठी कला, सप्तमी कलांतीता, अष्टमी कलाशान्तिः, नवमी शान्त्यतीता, दशमी
उन्मनी कला, एकादशी मनोन्मनी, द्वादशी पुरी, त्रयोदशी मध्यमा, चतुर्दशी
•
73
कान्तिप्रकर, मन्द स्मितलवशान्तत्रिपुर, नादबिन्दुकलाभिज्ञास्पदभूरिभद्र,
स्वेदबिन्दुलवाविर्भावितवीरभद्र, त्रस्तरक्षापरतन्त्र, ध्वस्तदक्षाध्वरतन्त्र,
३१५
-
-
भ्योऽधिक उत्तमः विश्वाधिकः तस्य भावः विश्वाधिकत्वं तदेव पदं लक्षणम् ।
'पदं व्यवसितत्राणस्थानलक्ष्माभिवस्तुषु इत्यमरः । तस्यालम्ब आश्रयः तस्य
सम्बुद्धिः । सर्वोत्तमलक्षणलक्षितत्वात्तस्येति भावः । तथा चोक्तं पराशरपुराणे
'अथातस्संप्रवक्ष्यामि देवताधिक्यमादरात् । यस्य स्मरणमात्रेण प्रसीदति महेश्वरः ॥
अचेतनेभ्यस्सर्वेभ्यश्चेतनाधिकता मुने । चेतनेषु मनुष्याश्च मनुष्येष्वधिका
द्विजाः ॥ द्विजेषु ब्राह्मणास्तेषु कुलीना अधिकाः स्मृताः । तेभ्यो मनुष्यगन्धर्वा
अघिका वेदवित्तम ॥ तेभ्योऽपि देवगन्धर्वाः पितरश्च ततः परम् । कर्मदेवसमा-
ख्याश्च तथा देवास्ततः परम् ॥ तेभ्य इन्द्रोऽधिकस्तस्मादधिकस्तु बृहस्पतिः । बृहस्प-
तेरधिप्राज्ञः प्रजानाथोऽधिकस्ततः ॥ प्रजापतेरपि ब्रह्मा ब्रह्मणो विष्णुरास्तिकाः ।
विष्णोरपि हरस्तस्मान्मायी साक्षान्महेश्वरः ॥ ततोऽधिकतरस्साक्षांच्छिवस्साम्बस्स-
नातनः। `तदन्यद्विश्वमीशानस्स तु विश्वाधिकश्शिवः ॥' इति । श्रुतिश्व - 'विश्वा-
घिको रुद्रो महर्षिः' इति । अधिकं ग्रन्थविस्तरभयान्न लिख्यते । अश्वायिताः
आद्यवचोगुम्भाः यस्य स तथाभूत । इदमपि त्रिपुरसंहारकाल इति भावः । कुन्दानां
कुन्द कुसुमानाम् । 'कुन्दं माध्ये च कुन्दो ना निधिभेदमुरद्विषोः' इति भास्करः ।
यः - स्मयः गर्वः तस्य हर: अपहर्ता तस्य सम्बुद्धिः । धावळ्यातिशयादिति भावः ।
मन्दस्मित मन्दहास: तस्य यो लेशः तेन शान्ताः त्रिपुरासुरा यस्य तथा-
भूत । हासमात्रेण त्रिपुरविनाशादिति भावः । नाद इति बिन्दुरिति कळेति
अन्तःप्रणवस्यावयवविशेषा नादबिन्दुकला : अभिजानन्तीति ते तथा तेषामास्पद
प्राप्यस्थानभूत इत्यर्थः । अत्रायं विवेकः । ब्रह्मप्रणवो द्विविध:- सृष्टिप्रणवः, संहार-
प्रणवश्चेति । ततो द्विविधः स एव ब्रह्मप्रणवः पुनः अन्त: प्रणवः बहि: प्रणवः
उभयात्मकप्रणवश्चेति त्रिविः । स चान्तः प्रणवोऽष्टविघ:, अकारः उकार: मकार:
अर्धमात्रा नादो बिन्दुः कला कलातीता चेति । सर्वमेतन्नारदपरिव्राजकोपनिषदि
स्पेष्टम् । द्वितीयाश्वासोपयोगितया कलाविभागोऽत्र लिख्यते । अकारः प्रथमा कला,
उकारो द्वितीया कला, मकारस्तृतीया कला, अर्धमात्रा चतुर्थी, नादः पञ्चमी,
बिन्दुष्षष्ठी कला, सप्तमी कलांतीता, अष्टमी कलाशान्तिः, नवमी शान्त्यतीता, दशमी
उन्मनी कला, एकादशी मनोन्मनी, द्वादशी पुरी, त्रयोदशी मध्यमा, चतुर्दशी
•
73