नीलकण्ठविजयचम्पूः व्याख्यासहिता /331

नीलकण्ठ विजये सव्याख्याने
 
शपशुपाशग्रन्थिविश्लथनायाससम्भृतारुण्य इव, पार्वती कुचकुम्भकुंकुमालेप-
परिचयपाटल इव, तामरसोदर aसोदरत्विषि पाणितले, पल्लव इव मधुव्रतः,
पद्मरागकरण्ड इव कस्तूरिका, जाम्बवमात्र परिमाणजातसङ्कोचमपि
दुराधर्षमूष्मणा, दुर्दर्शमतिदारुणेन तेजसा च, समालक्ष्यत तरळमिव
' [‍^१]साध्वसेन तद्गरळम् ।
 

 
आश्चर्यस्तिमि॒िमितत्रिविष्टपमतिप्रेमाहितात्याहित -
'
प्रक्षुभ्यगिरिजागृहीत पुनरुद्भूताग्रहस्ताम्बुजम् ।
 
3
 

 
[commentary]
 
येन स तथाभूत इव स्थिते परिणामः परिपाकः तेन क: तेन र्कर्कशा:शाः कठिनाः ये पशूनां
पशुकल्पप्राणिनां, पाशानां संसारपाशानां अविद्यापरपर्यायाणां ग्रन्थययः किणानि
पर्वपर्यायाणि । 'प्ग्रन्थिनर्ना पर्वपरुषी' इत्यमरः । भ्रमा एव ग्रन्थय इति तात्पर्यार्थः ।
तेषां विश्वलथनं विमोचनं तस्मिन् य आयासः तेन संभृतं सम्पादिततं आरुण्ययं येन
ति तत्तथाभूत इव स्थिते पार्वत्याः यौ कुचकुम्भौ तयो र्यत्कुचङ्कुम्भौं तयोर्यत्कुकमं तस्य परिचय :
'यः संबन्ध:धः तेन पाटलेऽरुणिते तामरसेन सोदरी सहशी त्विट् यस्य स तथाभूत
" इव स्थिते । अस्य परशिवस्य, पाणितले हस्तप्रदेशे, पल्लवे किसलये मधुव्रतः भ्रमर
' इव पद्मरोरागरशोणरत्नम् । 'शोणरत्नेनं लोहितकं पद्मरागोऽथ मौक्तिकम्' इत्यमरः ।
'तन्मयं यत्करण्डडं भाजननं तस्मिन् कस्तूरिकेव मृगमद इव । जाम्बवं जम्बूफलं मात्र
रं प्रमाणणं यस्यं तज्जाम्बवमात्रम् । 'प्रमाणे
द्रयसंवयसज् --' (5-2-37 ५.२.३७) इत्यादिना मात्रच् प्रत्ययः ।
" 'बाईंतर्हतं च फुले जम्ब्बावा जम्बू स्त्री जम्बु जाम्बवम्' इत्यमरः । अत एव

परिमाणेन इयत्तया जातः प्राप्तः सङ्कोच:चः पूर्वापेक्षया हाह्रासो यस्य तत्तथाभूत ऊष्मणा
उष्णांशेन दुराधर्षषं निग्रहीतुमशक्यमित्यर्थः । अतिदारुणेन अत्यंयन्तभयङ्करेण,
' तेजसा प्रभावेन । 'तेज:जः प्रभावे दीप्तौ च ' इत्यमरः । दुर्दर्शशं कृच्छ्रेण द्रष्टुं
` शक्यमित्यर्थः । 'ईषद्दःदुःसुषु कृच्छ्राकृच्छ्रार्येषु खलल्' (३.३.१२६) (3-3-126) इति खलूल्प्रत्ययः ।
साध्वसेन भयेनेव तरळ चञ्चलं तद्गरळं विषं आलक्ष्यत दृष्टमित्यर्थः । सर्वैरि-
त्यस्य गम्यमानत्वाद्दुदप्रयोगः ॥ आश्चर्येति ॥ आश्चर्ययं विस्मयरसः तेन स्तिमितानि
" आर्द्राणि । 'आर्द्ररं सार्द्र किरं क्लिन्न तिमित स्नं तिमितं स्तिमितं समुन्नमुत्तं च ' इत्यमरः । त्रीणि
 
.
 
T
 
-
 
it
 

 
a.
 
व्याख्याने 'उदरशब्द: दः' परित्यक्तः ।
 
1.
 
[^१] गरलमपि तादृशशं पाणितले तरलं साध्वसेन कम्पमान मिवालक्ष्यत इत्युतथा
क्त्या ईश्वरनियन्त्रितस्य कृष्णगुलिकाप्रायस्य हालाहलस्य दशा सूचिता ॥