2023-06-05 16:40:37 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
नीलकण्ठविजये सव्याख्याने
अजनि शनैर्विशद जगदपसर्पति कालकूटसन्तमसे ।
तात्पर्य मिव कवीनां तार्किककोलाहलोपरमे ॥ ३० ॥
ततश्च सान्निध्यत एवं भगवर्तश्चन्द्रचूडस्य पल्लवितान्यरण्यानि,
पर्यपूर्यन्त सागरा प्रावर्तन्त सरितः, पस्पन्दिरे मरुतः, प्रचकाशिरे
ज्योतींषि, प्रसेदुर्दिशः प्रोमुरुत्पाताः, दुरभूवन्मङ्गकानि, अचेतयन्त
तस्मिन् येँ तरङ्गाः ऊर्मयः
y
,'
Tod
तेषां निकरस्समूहः तेन व्याकी प्रकीर्णम् । अथवा
नुन्नमित्यर्थः । यच्छेवालं जम्बालः तेन तुल्यं तद्वदित्यर्थः । बहिः कचन यत्र
कुत्र वा फैरप्यदृष्टस्थले व्यलीयत विलीनमभूदित्यर्थः ॥ अजनीति ॥ कालकूट :
विषराजः, स एव सन्तमसं तमः । 'अवसमन्धेभ्यस्तमसः (5-4-79) इत्यका-
रान्तरशब्दः । 'ध्वान्ते गाढेऽन्धतमसं क्षीणेऽवतमसं तमः' इत्यमरः । तस्मिन्
अपसर्पति अपसरमाणे सति, अखिलं जगद्भवनजातम् । तार्किका शुष्कनैयायिकाः
तेषां कोलाहल: कलकलध्वनिः तस्य उपरमः उपरतिः, अवसानमिति यावत् ।
तस्मिन् सति कवीनां काव्यालङ्कारविदां तात्पर्य उद्दिष्टार्थ इव शनैः मन्दं विशदं
प्रकाशमानम्, अजनि बभूवेत्यर्थः ॥ सान्निध्यतः इति ॥ चन्द्रश्चूडायां यस्य
स. तथाभूतः चन्द्रशेखर इत्यर्थः । तस्य सान्निध्यतस्सन्निधानात् अरण्यानि
विपिनानि, पल्लवितानिः सञ्जात किसलयानीत्यर्थः । सागरा: समुद्राः, पर्यपूर्यन्त
परिपूरिता बभूवुरित्यर्थ: । सरितो नद्यः प्रावर्तन्त प्रावहन्नित्यर्थः । मरुतो वायवः
पस्पन्दिरे प्रचेलरित्यर्थः । ज्योतींषि सूर्यादयः प्रचकाशिरे बभुरित्यर्थः । दिशः
ककुभः, प्रसेदुः विमला बभूवुरित्यर्थः । उत्पाता: धूमकेतूषकेत्वादयः ।
'अन्युत्पातौ धूमकेतू' इत्यमरः) अशेमुः शान्ति प्रापुः मङ्गळानि
कल्याणानि, प्रादुरभूवन् प्रादुर्बभूवुरित्यर्थः । जन्तवः प्राणिनः, अचेतयन्त
संज्ञां, आपुरित्यर्थः । वासुकिस्सर्पराजो यथांपुरं पूर्वकालमिव अवाबुध्यत .
प्रबोष प्रापेत्यर्थः । देवासुरा उत्तस्थुः उत्थानं चक्रुरित्यर्थः । अम्भोजसम्भवश्च-
तुराननोऽपि शनैस्संज्ञां प्रज्ञामुपलक्ष्य आश्रित्य चन्द्रशेखरं चन्द्रमौळीश्वरं ददर्श -
अपश्यत् ॥ परीति ॥ असौ ब्रह्मा पर्याप्ताः परिपूर्णा ये इन्दुवः राकाचन्द्राः तेषां-
5
..."18- तार्किककोलाहले सक्ति कवितात्पर्य विशद नः भवेता - "तर्का प्रतिष्ठानात् — "
इति न्यायात ॥
अजनि शनैर्विशद जगदपसर्पति कालकूटसन्तमसे ।
तात्पर्य मिव कवीनां तार्किककोलाहलोपरमे ॥ ३० ॥
ततश्च सान्निध्यत एवं भगवर्तश्चन्द्रचूडस्य पल्लवितान्यरण्यानि,
पर्यपूर्यन्त सागरा प्रावर्तन्त सरितः, पस्पन्दिरे मरुतः, प्रचकाशिरे
ज्योतींषि, प्रसेदुर्दिशः प्रोमुरुत्पाताः, दुरभूवन्मङ्गकानि, अचेतयन्त
तस्मिन् येँ तरङ्गाः ऊर्मयः
y
,'
Tod
तेषां निकरस्समूहः तेन व्याकी प्रकीर्णम् । अथवा
नुन्नमित्यर्थः । यच्छेवालं जम्बालः तेन तुल्यं तद्वदित्यर्थः । बहिः कचन यत्र
कुत्र वा फैरप्यदृष्टस्थले व्यलीयत विलीनमभूदित्यर्थः ॥ अजनीति ॥ कालकूट :
विषराजः, स एव सन्तमसं तमः । 'अवसमन्धेभ्यस्तमसः (5-4-79) इत्यका-
रान्तरशब्दः । 'ध्वान्ते गाढेऽन्धतमसं क्षीणेऽवतमसं तमः' इत्यमरः । तस्मिन्
अपसर्पति अपसरमाणे सति, अखिलं जगद्भवनजातम् । तार्किका शुष्कनैयायिकाः
तेषां कोलाहल: कलकलध्वनिः तस्य उपरमः उपरतिः, अवसानमिति यावत् ।
तस्मिन् सति कवीनां काव्यालङ्कारविदां तात्पर्य उद्दिष्टार्थ इव शनैः मन्दं विशदं
प्रकाशमानम्, अजनि बभूवेत्यर्थः ॥ सान्निध्यतः इति ॥ चन्द्रश्चूडायां यस्य
स. तथाभूतः चन्द्रशेखर इत्यर्थः । तस्य सान्निध्यतस्सन्निधानात् अरण्यानि
विपिनानि, पल्लवितानिः सञ्जात किसलयानीत्यर्थः । सागरा: समुद्राः, पर्यपूर्यन्त
परिपूरिता बभूवुरित्यर्थ: । सरितो नद्यः प्रावर्तन्त प्रावहन्नित्यर्थः । मरुतो वायवः
पस्पन्दिरे प्रचेलरित्यर्थः । ज्योतींषि सूर्यादयः प्रचकाशिरे बभुरित्यर्थः । दिशः
ककुभः, प्रसेदुः विमला बभूवुरित्यर्थः । उत्पाता: धूमकेतूषकेत्वादयः ।
'अन्युत्पातौ धूमकेतू' इत्यमरः) अशेमुः शान्ति प्रापुः मङ्गळानि
कल्याणानि, प्रादुरभूवन् प्रादुर्बभूवुरित्यर्थः । जन्तवः प्राणिनः, अचेतयन्त
संज्ञां, आपुरित्यर्थः । वासुकिस्सर्पराजो यथांपुरं पूर्वकालमिव अवाबुध्यत .
प्रबोष प्रापेत्यर्थः । देवासुरा उत्तस्थुः उत्थानं चक्रुरित्यर्थः । अम्भोजसम्भवश्च-
तुराननोऽपि शनैस्संज्ञां प्रज्ञामुपलक्ष्य आश्रित्य चन्द्रशेखरं चन्द्रमौळीश्वरं ददर्श -
अपश्यत् ॥ परीति ॥ असौ ब्रह्मा पर्याप्ताः परिपूर्णा ये इन्दुवः राकाचन्द्राः तेषां-
5
..."18- तार्किककोलाहले सक्ति कवितात्पर्य विशद नः भवेता - "तर्का प्रतिष्ठानात् — "
इति न्यायात ॥