नीलकण्ठविजयचम्पूः व्याख्यासहिता /327

नीलकण्ठविजये सव्याख्याने
 
अक्षोभ्यं '[^१]भिषजां शतैरविषयश्शस्त्रस्य वास्त्रस्य वा

दुस्साधधं मणिमन्त्रयन्त्रशरणैर्दुर्निग्रहं योगिभिः ।

व्यामुह्यत्कमलासनं विनिपतद्देवर्षिसिद्धासुरं
 
3
निर्व्यापारितमद्भुजं च किमिदं किं नाम न ज्ञायते ॥ २७ ॥
 

 
यदादिष्टं पाल्ययं जगदिति जगन्नाथ भवता
'
तदेतत्पर्यन्तं तव करुणया सोसाधितमिव ।

दुरूहे दुस्सांसाधे महति पुनरस्मिन् प्रविलये

ममेदं कार्यं यत्तव चरणयोस्तत्त्वकथनम् ॥ २८ ॥
 
4
 

 
[commentary]
 
वेत्यर्थः । मामपि परिवृत्य सर्वतो व्याप्येत्यर्थः । भूषणाम्बरादिषु प्रवृत्त-
मिदं किल समुद्रविनिर्गतं वस्तु भगवत्याः सुधामालिन्या:याः अमृतेश्वर्याः चरणार-
विन्दयोः यत् स्मरणं ध्यानं तस्य प्रभावः महिमा तस्मात् शनैर्मन्दं, किञ्चिद् अल्पं
अपसृत्येव निवृत्त्येव विश्ववं कृत्स्नमिदं भुवनमघधरोत्तरयति व्यत्यासं प्रापयतीत्यर्थः ॥
अक्षोभ्यमिति ॥ भिषांषजां चिकित्सकानाम् । 'भिषग्वैद्यचिकित्सकौ' इत्यमरः ।
शतैः, अक्षोभ्यम् अनिवार्ययं शस्त्रस्य आयुधस्य अस्त्रस्य ब्रह्मास्त्रादेर्वा । 'आयुधं
तु प्रहरणं शस्त्रमस्त्रमथास्त्रियाम्' इत्यमरः । अविषय:यः अगोचरं लक्ष्यं न
भवतीति यावत् । मणयो गारुडमणिप्रभृतयः मन्त्राः विषघ्नशाबरादिमन्त्राः यन्त्राणि
गारुडयन्त्राणि तेषां करणानि स्थापनधारणपारायणादिक्रियाः, तैः दुस्साघं निय-
धं नियन्तुम॑मशक्यमित्यर्थः । अथवा निरसितुंतुमशक्यमित्यर्थः । योगिभिः सनकादिभिः
दुर्निग्रहं निग्रहीतुमशक्य मित्यर्थः । व्यामुह्यन् विमूर्च्छन् यः कमलासनो ब्रह्मा यस्मा-
त्तथा भूतम्, विनिपतन्तः देवर्षयः सिद्धाः असुराश्च यस्मात्तथाभूतं निर्व्यापारितं गत-
चेष्टीकृततं विष्टपपं लोकः यस्मात्तथा भूततं इदं परिदृश्यमानं अस्मदरिष्टं किं भवेत् किकिंनाम
कि किंनामधेयकं न ज्ञायते न ज्ञातमित्यर्थः ॥ यदिति ॥ हे जगन्नाथ परशिव, भवता,
जगद्भवनं पाल्ययं रक्षणीयमितिं माति मह्यमिति शेषः । यदादिष्टटं यत्सन्दिष्टम्, तद्भवन्नि-
..
 
1.. *
 
[^१] " किमिदं ? किं नाम ?, न ज्ञायते" –-- इत्युक्तिः न केवलं विषपरा, अपि तु
विषतुल्य मायापरापपि ॥ तस्याः स्वरूपस्य नाम्नश्चाज्ञानेनान्ततः अनिर्वचनीयताभ्युप-
गमात् ॥ प्रपञ्चः विषतुल्य इति वैराग्यमुत्पादयति ॥