2023-06-05 16:40:33 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
नीलकण्ठ विजये संव्याख्याने
**
त्रिपुरविजय यशोविशदेनेव परापराशेषविद्यात्मना
प्रवहतो वचनामृतस्य
निष्यन्देनेव मन्दस्मितेन च मदयन्तमिव मनांसि महायोगिनाम्,
कदासौ पूर्येत, कदा चेममारोहेयमिति कुतूहला दुग्रीवमालोकयन्तमिव
चूडाचन्द्रमसं उदश्चिताग्रपादतया किञ्चिदन्यतो जिगमिषन्तमिव प्रकृति-
चापलेन 'वेदमयं मृगमपरपादनियन्त्रणेन, नियच्छन्तमात्मन्येव निभृत-
Vi
*
तिक्रर्मणं, तस्माद्भयं भीतिः तस्मादिव हेतोः कर्णान्तयोः श्रोत्रनिकटयोः, पर्यव-
स्थितेन कृतावासेन, निरन्तरम् अनवरत करुणाया आसारान् धारासम्पातान् वोढुं
1344
2
**
,
शीलं यस्य तत्तथाभूतेने लोचनयोर्युगळं युग्मं तेन । 'युग्मं तु युगळं युगम्'
इत्यमरः । त्रिपुरविजयस्त्रिपुरसंहारप्रयुक्तो विजयस्तस्माद्यानि शांसि तैर्विशदं
धवले तथाभूतेनेव परापरसज्ञिका या अशेषाः निखिलाः विद्याः शास्त्राणि
तासां आत्मा स्वरूप तेन । अत्राय विशेषत्र ।" पर विद्या ब्रह्मविद्या, अपरा विद्या
शीक्षाद्यङ्गषट्कोपेतऋग्यजुस्सामाथर्वणलक्षणकर्मकाण्डात्म कविद्या इति । तथा प्रश्नो-
पनिषदि' 'द्वे विद्ये वेदितव्ये इति ह स्म ब्रह्मविदो वदन्ति' इत्युपक्रम्य 'परा
चैवोपरां च' इति प्रथमं विभाग कृत्वा पश्चादपर विद्यास्वरूपं 'तत्रापरा ऋग्वेदो
यजुर्वेदस्सामवेदोऽथर्वणवेदश्शीक्षा कल्पो व्याकरण निरुक्तं छन्दो ज्योतिषम्' इत्य-
नेनोक्त्वा परविद्यास्वरूपमपि अ परा; ग्ययाः तदक्षरमधिगम्यते' इत्यनेनोक्त-
मिति बोध्यम्। प्रवहत. प्रसरत:- वचनमेव अमृत पीयूषं तस्य निष्यन्दः स्रवणं
तेनेव स्थितेन मन्दस्मितेन, महायोगिनां सनकादीनां, मनांसि मदयन्तं परितोष-
यन्तमिव स्थितम्। क्रिञ्च, असौ शिरस्थितश्चन्द्रः कदा पूर्येत पूर्णत्वभरितो भवेत् ।
इमॅमिन्दुमारोहेयमारूढो भविष्यामि इति इत्थ कुतूहलात् औत्सुक्यात्, उत्क्षिप्ता ग्रीवा
कण्ठो यस्मिन् कर्मणि ततथा या क्रियाविशेषणमेतत् । चूडाचन्द्रमसं शिरः स्थित-
मिन्दुमालोकयन्तं पश्यन्तमिव स्थितम्। किञ्चिदीषदुदश्चितौ उत्क्षिप्तौ अग्रपादौ
अग्रचरणौ येन स तस्य भावस्तता तया । प्रकृतिः स्वभावः । 'प्रकृतिः पञ्चभूतेषु
स्वभावे सचिवादिषु इति भास्करः । तथा यचापलं चाञ्चल्यम् । 'चापलं त्वनव-
स्थानम् इति कोशलक्षणात् ॥ तेन । करणे तृतीयेयम् । अन्यतोऽन्यत्र अन्यदेशं
मिहोप
1. हरिणपाणिता- वेदमय मृगनियन्त्रणरूपेणोत्प्रेक्ष्यते ॥ मृग्यमाणत्वात् वेदो मृगः ।
तस्य विस्मरण ब्रह्मोज्झतारूपं किल्विष मा 'भूदिति करेण नियच्छन्नन्यान् वेदविशारदान्
बोधयतीत्यर्थः ॥
i
F
**
त्रिपुरविजय यशोविशदेनेव परापराशेषविद्यात्मना
प्रवहतो वचनामृतस्य
निष्यन्देनेव मन्दस्मितेन च मदयन्तमिव मनांसि महायोगिनाम्,
कदासौ पूर्येत, कदा चेममारोहेयमिति कुतूहला दुग्रीवमालोकयन्तमिव
चूडाचन्द्रमसं उदश्चिताग्रपादतया किञ्चिदन्यतो जिगमिषन्तमिव प्रकृति-
चापलेन 'वेदमयं मृगमपरपादनियन्त्रणेन, नियच्छन्तमात्मन्येव निभृत-
Vi
*
तिक्रर्मणं, तस्माद्भयं भीतिः तस्मादिव हेतोः कर्णान्तयोः श्रोत्रनिकटयोः, पर्यव-
स्थितेन कृतावासेन, निरन्तरम् अनवरत करुणाया आसारान् धारासम्पातान् वोढुं
1344
2
**
,
शीलं यस्य तत्तथाभूतेने लोचनयोर्युगळं युग्मं तेन । 'युग्मं तु युगळं युगम्'
इत्यमरः । त्रिपुरविजयस्त्रिपुरसंहारप्रयुक्तो विजयस्तस्माद्यानि शांसि तैर्विशदं
धवले तथाभूतेनेव परापरसज्ञिका या अशेषाः निखिलाः विद्याः शास्त्राणि
तासां आत्मा स्वरूप तेन । अत्राय विशेषत्र ।" पर विद्या ब्रह्मविद्या, अपरा विद्या
शीक्षाद्यङ्गषट्कोपेतऋग्यजुस्सामाथर्वणलक्षणकर्मकाण्डात्म कविद्या इति । तथा प्रश्नो-
पनिषदि' 'द्वे विद्ये वेदितव्ये इति ह स्म ब्रह्मविदो वदन्ति' इत्युपक्रम्य 'परा
चैवोपरां च' इति प्रथमं विभाग कृत्वा पश्चादपर विद्यास्वरूपं 'तत्रापरा ऋग्वेदो
यजुर्वेदस्सामवेदोऽथर्वणवेदश्शीक्षा कल्पो व्याकरण निरुक्तं छन्दो ज्योतिषम्' इत्य-
नेनोक्त्वा परविद्यास्वरूपमपि अ परा; ग्ययाः तदक्षरमधिगम्यते' इत्यनेनोक्त-
मिति बोध्यम्। प्रवहत. प्रसरत:- वचनमेव अमृत पीयूषं तस्य निष्यन्दः स्रवणं
तेनेव स्थितेन मन्दस्मितेन, महायोगिनां सनकादीनां, मनांसि मदयन्तं परितोष-
यन्तमिव स्थितम्। क्रिञ्च, असौ शिरस्थितश्चन्द्रः कदा पूर्येत पूर्णत्वभरितो भवेत् ।
इमॅमिन्दुमारोहेयमारूढो भविष्यामि इति इत्थ कुतूहलात् औत्सुक्यात्, उत्क्षिप्ता ग्रीवा
कण्ठो यस्मिन् कर्मणि ततथा या क्रियाविशेषणमेतत् । चूडाचन्द्रमसं शिरः स्थित-
मिन्दुमालोकयन्तं पश्यन्तमिव स्थितम्। किञ्चिदीषदुदश्चितौ उत्क्षिप्तौ अग्रपादौ
अग्रचरणौ येन स तस्य भावस्तता तया । प्रकृतिः स्वभावः । 'प्रकृतिः पञ्चभूतेषु
स्वभावे सचिवादिषु इति भास्करः । तथा यचापलं चाञ्चल्यम् । 'चापलं त्वनव-
स्थानम् इति कोशलक्षणात् ॥ तेन । करणे तृतीयेयम् । अन्यतोऽन्यत्र अन्यदेशं
मिहोप
1. हरिणपाणिता- वेदमय मृगनियन्त्रणरूपेणोत्प्रेक्ष्यते ॥ मृग्यमाणत्वात् वेदो मृगः ।
तस्य विस्मरण ब्रह्मोज्झतारूपं किल्विष मा 'भूदिति करेण नियच्छन्नन्यान् वेदविशारदान्
बोधयतीत्यर्थः ॥
i
F