नीलकण्ठविजयचम्पूः व्याख्यासहिता /301

२७६
 
नीलकण्ठविजये सव्याख्याने
न संवर्तः प्राप्तो न च वहति संवर्तपवनः

शतेनाब्दैः शोषं नयति स परन्तु त्रिभुवनम् ।

न च व्यापद्यन्ते तदुपरि चरन्तस्तनुभृतः
 
द
 

क एष ब्रह्माण्डडं कबळयति निश्शेषयति च ॥ ९ ॥
 

 
अपि च ।
 
STA
 

 
नासौंसौ[^१] वह्निर्न हि खलु भवत्यग्निनाग्नेः प्रणाशो

नापि क्ष्वेळो न हि गरळतो हानिराशी विषाणाम् ।
 

 
[commentary]
 
नेति ॥ संवत:र्तः प्रळयकाल:लः न संप्राप्त; न समागत इत्यर्थ:थः । 'संवर्त:तः प्रळय:
यः कल्पः क्षयः’ इत्यमरः । संवर्तकालोचितश्चासौ पवनश्चेति शाकपार्थिवादित्वा-
त्समासः । प्रळयोचितवायुश्चेत्यर्थः । न वहति न वातीत्यर्थ:थः । स तु परं प्रळय-
वायुस्तु शतेन अब्देदैस्संवत्सरैः । 'संवत्सरो वत्सरोऽब्दो हायनोऽस्त्री शरत्समा: माः'
इत्यमरः । त्रिभुवनं त्रीन् लोकान् शोषं निस्सारतां शुष्कतामिति वाऽर्थः ।
नयति प्रापयति । तदुक्तं श्रीभागवते 'पर्जन्यश्शतवर्षाणि भूमौ राजन्न वर्षति ।
तदा निरन्ने ह्यन्योन्यं भक्षमाणाः क्षुधार्दिताः ॥ क्षयं यास्यन्ति शनकैस्तत्कालोपद्रुता
जनाः । सामुद्रं दैहिकं भौम रसमं रसं सांवर्तको रविः ॥ रश्मिभिः पिबते घोररैस्सर्व
वं नैव विमुञ्चति । ततस्संवर्तको बहिःवह्निः सङ्कर्षणमुखोत्थितः ॥ दहत्यनिलवेगोत्थः
शून्यान् भूविवरानथ । उपर्यधः समन्ताञ्च्च शिखाभिर्वह्निसूर्ययोः । दह्यमानं विभा-
त्यण्डडं दग्धगोमयपिण्डवत् ॥ ततः प्रचण्डपवनः वर्षाणामधिकं शतम् । ततस्सां-
वर्तको वाति धूम्रं वंखं रजसा वृतम् ॥ ततो मेधघकुलाम्न्यङ्गगं चित्रवर्णान्यनेकशः ।
 
39
 
शतं वर्षाणि वर्षन्ति नदन्ति रभसस्वनैः ॥' इति +। तदुपरि त्रिभुवनस्योपरि
 
744
 
:
 
S
 
े
 
चरन्तः तनुभृतः, प्राणिनः न च व्यापद्यन्ते विपदं न प्राप्नुवन्तीत्यर्थः । एष
उद्भवन् पदार्थः कः ब्रह्माण्डं कचुबलं करोति कवबळयति निश्शेषं करोति निश्शेष-
यति । 'तत्करोति', इति णिचच् ॥ नेति ॥ असौ उद्भवन् पदार्थः वह्निर्न हि
यस्मादमिग्निनाऽमेग्नेर्विनाशो न सभवति । प्रत्युत तदभिवर्धकत्वादिति भावः । क्ष्वेळः विषमपि न । 'क्ष्वेळ:
विषमपि न । 'क्ष्वेऴस्तु गरळं विषम्' इत्यमरः । हि यस्मात्, गरळतो विषादाशी-
,
 
`1.
 
[^१] कालकूट:टः विषाग्निः, अथापि न विषजातीय:यः, आशीविषाणां नाशात्, नापि
अभिग्निजातीयकः, अग्नेर्नाशात् इति हेतू क्त्या अपह्नुते कविः ॥