नीलकण्ठविजयचम्पूः व्याख्यासहिता /30

यस्संरम्भः कृतिविरचने दुष्कवीनामभेद्यो
यच्चैकाग्रधंर्यं[‍^१] तदुचितपदान्वेषणे चित्तवृत्तेः ।
लभ्यं तच्चेदपि कवयतामन्ततस्त्रीण्यहानि
स्यादेवं किं सरसकविताराज्यदुर्भिक्षयोगः ॥ ४ ॥
 
[commentary]

पाद्यस्य शिवोत्कर्षस्य कलौ प्रथमप्रवर्तकं श्रीमदप्पयदीक्षितमाचार्यं संभावयन्
तस्येश्वरावतारत्वप्रतिपादनेन तत्स्मरणेऽत्यन्तमङ्गळबुद्धिमुत्पाद्य स्वशिष्यानपि प्रवर्तयन् 'यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत । अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम् ॥' भ.गी. 4४-7७ इतीश्वरोत्तक्त्यनुरोधेन अनेकपाषण्डैर्वेदे विप्लाविते सति तदुद्धरणाय भगवान् श्रीशङ्करगुरु:रुः अप्पय्यदीक्षितरूपेणावततारेति प्रतिपादयन् ईश्वरावताररूपस्याप्पयदीक्षितस्य सर्वोत्कर्षं सर्ववेदान्तसिद्धान्तकाष्ठात्मकशिवविद्यागुरुत्वेनापि प्रतिपादयति ॥ लीढालीढेत्यादिना ॥ शिवविद्यायास्सर्ववेदान्तकाष्ठात्वं 'पुरुषो वै[^२] रुद्रस्सन्महो नमो नम:' तै. आ. अ. 10१०-24२४ इत्यादिनानुसन्धेयम् । कलौ कलियुगे । कतिपयैः वस्तुतो मूढैः पण्डिताभासैः कतिभिश्चित्, सान्द्रतां निबिडतां, नीते प्रापिते सति । तदुपचयस्य श्रुतिपर्यासहेतुतां द्रढयत् तेषां श्रुत्यर्थसम्यग्ज्ञानाभावमाह लीढालीदेढेति विशेषणेन । लीढा: स्थूलरूपेण ज्ञाताः, अलीढाः सूक्ष्मरूपेणाज्ञाताः, या पुराणसूक्तयः[^३] वेदवाचः, तासां यानि शकलान्यंशाः, तेषामवष्टम्भः तन्मात्रपरत्वं, तस्य या सम्भावना तद्विशेष्यकसामञ्जस्यबुद्धिः, तया पर्यस्ता[^४] विपर्यासिताः, श्रुतय एव सेतवो यैस्ते, तथोक्तैः । अत्र श्रुतीनां सेतुत्वव्यपदेश इदमदोलोकासम्भेदप्रयोजकत्वादिति ज्ञेयः । एवं लोके
पाषण्डप्रचुरे सति, श्रीकण्ठ: कैलासनायक: अच्युतः नारायण:णः कल्क्यात्मनेव कल्किशरीरेणेव, पाषण्डोद्धारायेति भावः । यस्य वपुषा अवततार यन्नामसंज्ञ-
 
--------------
 
[‍^१] ऐकान्त्यमिति व्याख्यानुसारेण पाठः, कोशस्थपाठस्तु ऐकाग्र्यमिति ।

[^२] रुद्र एव पूर्णत्वात् आप्तकामत्वात् पुरुष:, सन्षः, सन् - शाश्वतो नित्यः, महः - ज्योतिः चैतन्यरूपः, इति सच्चिदानन्दात्मकं ब्रह्म इत्यर्थः ॥

[^३] "इतिहासपुरणाभ्यां वेदं समुपबृंहयेत् " -- इत्यभियुक्तोक्तत्या अष्टादशोपबृंहणा-
भासपुराणसूक्तानुरोधेनापि श्रुतिसेतुविपर्यासो घटते ।

[^४] पर्यस्तेति अन्तर्भावितणिजन्तार्थः
 
।