नीलकण्ठविजयचम्पूः व्याख्यासहिता /299

नीलकण्ठ विजये सव्याख्याने
 
सलिलक्लिन्ना वस्त्रभस्त्रिकेव - रिक्तोदरा निस्सारतया क्षणादवालम्बत
नितम्बतश्शैलपतेः ।
 

 
परिमृष्टाश्च तेन मायाविनोऽपि महासुराः, सुकृतशालिनोऽपि
सुपर्वाणः, माहात्म्यनिधयोऽपि महर्षयः, चिरजीविताबलेन परं '[^१]चिन्मात्र-
शैशेषिताः, परिक्षीणया गिरा, परिभ्रमता च लोचनेन, प्राकृता इव पर्य-
चेष्टन्त धरणीतले ।
 

 
[commentary]
 
उत्प्लुत्य घाधावनं चकारेत्यर्थः 1। किमतप्यत तप्तः सञ्जात इत्यर्थः । किं निरदात
दह्यत भस्मीकृतः किमित्यर्थः । किकिं मुमूर्च्छ मूर्च्छाछां प्राप किमित्यर्थः । किं जीवितं
प्राणनं जहौ तत्याज किमित्यर्थः । इति एवमासोसीदिति न ज्ञायते तत्काले तत्र
कोऽपि स्थातुं शक्तो नाभूदिति भावः ॥ उदिति ॥ प्राणैस्समं उद्वान्तः उद्गीर्ण:
णः विषानलो यया सा तथाभूतेव उरगपतेर्वासु केस्तनुः कायोऽपि निस्सारतया
निर्जलतया सलिलेन किक्लिन्ना आर्द्रा । 'आर्द्ररं सार्द्रं क्लिन्नम्' इत्यमरः । वर्ध्र्येव
वत् वर्ध्रिका । स्वार्थे । 'कः । चर्मेवेत्यर्थः । 'नधी वर्धीध्री वध्रीं वरत्रा स्यादश्वादेस्ताडनी
कशो"शा’ इत्यमरः । रिक्तं पिष्टतूलादिरहिततं उदररं कुक्षिदेशो यस्यास्सा तथाभूता
भस्त्र्येव भस्त्रिका । अत्रापि स्वायेंर्थे कः ।" स्वर्णकारैः पुटपाकार्थं सन्निधौ
 
।
 
ही
 

धमनप॑नोपयोगिसन्दानितचर्मर्विकारः क्रियते तदेव भस्त्राशब्देन गृह्यते । 'तैंतैजसा-'
वर्तिनी मूषां खाषा भस्त्रा चमैत्र्मप्रसेविका' इत्यमरः । क्षणात्क्षणणं विहाय शैलपतेर्मन्दरस्य
 
-
 
नितम्बत:तः नितम्बदेशे । सार्वविभक्तिकस्तसिः । अवलम्बत लम्बमांमाना बभूव ।
भगवत्तेजता आप्यायितापीति भावः । तदुक्तं श्रीभागवते –-- 'निर्मथ्यमाना-
दुर्दधैधेरभूद्विषषं महोस्वर्णल्बणं हालहलाहमये॑ह्वमग्रतः । सम्भ्रान्तमीनोन्मकराहिकच्छपांति-
पात्तिमिद्विपमाग्राहतिमिङ्गिलांलाकुलात् ॥’ ॥ परीति ॥ माया कापट्यमेषामस्तीति
मायाविनः । 'अस्मायमिघासयामेधास्रजो विनि:निः' (5-2-121५.२.१२१) इति विनिप्रत्ययः । ।
तथाविधा अपि महासुराः दानवाः सुकृतं पुण्यं तच्छा लिनोऽपि सुपर्वाणः देवाः
माहीत् माहात्म्यस्य निधयः स्थानभूता अपि सिंसिद्धाधाः अणिमादिशालिनः महर्षयः
वसिष्ठादयश्च तेन विषेण परामृष्टाः स्पृष्टास्सन्तः चिरंरजीविता चिरकालजीवित्वं
तस्या बलेन पररं सामर्थ्यथेनैकेनैवेत्यर्थः । चिन्मात्ररं, प्रज्ञामात्ररं तेन "शेषिताः
अवशेषितास्सन्तः प्रक्षीणया 'गिरा विनष्टया वाचेत्यर्थः । परिश्रमभ्रमता घूर्णमानेन
 
▲
 
a
 
1.
 
[^१] 'चिन्मालत्रशेषिताः' -- इत्युक्तपात्या अङ्गेषु प्रतिफलितचैतन्यनाशेऽपि ...नित्य-
-
चैतन्यमवशिष्ठटमिति दर्शयन्– -- 'जीवः चिन्मानंत्रं ब्रह्म' –-- इत्यद्वैतसिद्धान्तं स्वकं सूचयति ।
 
-