2023-06-05 16:40:31 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
नीलकण्ठ विजये सव्याख्याने
सलिलक्लिन्ना वस्त्रभस्त्रिकेव - रिक्तोदरा निस्सारतया क्षणादवालम्बत
नितम्बतश्शैलपतेः ।
परिमृष्टाश्च तेन मायाविनोऽपि महासुराः, सुकृतशालिनोऽपि
सुपर्वाणः, माहात्म्यनिधयोऽपि महर्षयः, चिरजीविताबलेन परं 'चिन्मात्र-
शैषिताः, परिक्षीणया गिरा, परिभ्रमता च लोचनेन, प्राकृता इव पर्य-
चेष्टन्त धरणीतले ।
उत्प्लुत्य घावनं चकारेत्यर्थः 1 किमतप्यत तप्तः सञ्जात इत्यर्थः । किं निरदात
भस्मीकृतः किमित्यर्थः । कि मुमूर्च्छ मूर्च्छा प्राप किमित्यर्थः । किं जीवितं
प्राणनं जहौ तत्याज किमित्यर्थः । इति एवमासोदिति न ज्ञायते तत्काले तत्र
कोऽपि स्थातुं शक्तो नाभूदिति भावः ॥ उदिति ॥ प्राणैस्समं उद्वान्तः उद्गीर्ण:
विषानलो यया सा तथाभूतेव उरगपतेर्वासु केस्तनुः कायोऽपि निस्सारतया
निर्जलतया सलिलेन किन्ना आर्द्रा । 'आर्द्र सार्द्रं क्लिन्नम्' इत्यमरः । वयेव
वत्रिका । स्वार्थे । 'चर्मेवेत्यर्थः । 'नधी वर्धी वरत्रा स्यादवादेताडनी
कशो" इत्यमरः । रिक्तं पिष्टतूलादिरहित उदर कुक्षिदेशो यस्यास्सा तथाभूता
अत्रापि स्वायें कः ।" स्वर्णकारैः पुटपाका सन्निधौ
।
ही
धमनप॑योगिसन्दानितचर्मर्विकारः क्रियते तदेव स्त्राशब्देन गृह्यते । 'तैंजसा-'
वर्तिनी मूषां खा चमैत्रसेविका' इत्यमरः । क्षणात्क्षण विहाय शैलपतेर्मन्दरस्य
-
नितम्बत: नितम्बदेशे। सार्वविभक्तिस्तसिः। अवलम्बत लम्बमांना बभूव ।
भगवत्तेजता आप्यायितापीति भावः । तदुक्तं श्रीभागवते – 'निर्मथ्यमाना-
दुर्दधैरभूद्विष महोस्वर्ण हालहलाहमये॑तः । सम्भ्रान्तमीनोन्मकराहिकच्छपांति-
मिद्विपमाहतिमिङ्गिलांकुलात् ॥ ॥ परीति ॥ माया कापट्यमेषामस्तीति
मायाविनः । 'अस्मायमिघासजो विनि:' (5-2-121) इति विनिप्रत्ययः । ।
तथाविधा अपि महासुराः दानवाः सुकृतं पुण्यं तच्छा लिनोऽपि सुपर्वाणः देवाः
माहीत्यस्य निधयः स्थानभूता अपि सिंद्धा अणिमादिशालिनः महर्षयः
वसिष्ठादयश्च तेन विषेण परामृष्टाः स्पृष्टास्सन्तः चिरंजीविता चिरकालजीवित्वं
तस्या बलेन पर सामर्थ्यनैकेनैवेत्यर्थः । चिन्मात्र, प्रज्ञामात्र तेन "शेषिताः
अवशेषितास्सन्तः प्रक्षीणया 'गिरा विनष्टया वाचेत्यर्थः । परिश्रम घूर्णमानेन
▲
a
1. 'चिन्मालशेषिताः' - इत्युक्तपा अषु प्रतिफलितचैतन्यनाशेऽपि ...नित्य-
-
चैतन्यमवशिष्ठमिति दर्शयन्– 'जीवः चिन्मानं ब्रह्म' – इत्यद्वैतसिद्धान्तं स्वकं सूचयति ।
-
सलिलक्लिन्ना वस्त्रभस्त्रिकेव - रिक्तोदरा निस्सारतया क्षणादवालम्बत
नितम्बतश्शैलपतेः ।
परिमृष्टाश्च तेन मायाविनोऽपि महासुराः, सुकृतशालिनोऽपि
सुपर्वाणः, माहात्म्यनिधयोऽपि महर्षयः, चिरजीविताबलेन परं 'चिन्मात्र-
शैषिताः, परिक्षीणया गिरा, परिभ्रमता च लोचनेन, प्राकृता इव पर्य-
चेष्टन्त धरणीतले ।
उत्प्लुत्य घावनं चकारेत्यर्थः 1 किमतप्यत तप्तः सञ्जात इत्यर्थः । किं निरदात
भस्मीकृतः किमित्यर्थः । कि मुमूर्च्छ मूर्च्छा प्राप किमित्यर्थः । किं जीवितं
प्राणनं जहौ तत्याज किमित्यर्थः । इति एवमासोदिति न ज्ञायते तत्काले तत्र
कोऽपि स्थातुं शक्तो नाभूदिति भावः ॥ उदिति ॥ प्राणैस्समं उद्वान्तः उद्गीर्ण:
विषानलो यया सा तथाभूतेव उरगपतेर्वासु केस्तनुः कायोऽपि निस्सारतया
निर्जलतया सलिलेन किन्ना आर्द्रा । 'आर्द्र सार्द्रं क्लिन्नम्' इत्यमरः । वयेव
वत्रिका । स्वार्थे । 'चर्मेवेत्यर्थः । 'नधी वर्धी वरत्रा स्यादवादेताडनी
कशो" इत्यमरः । रिक्तं पिष्टतूलादिरहित उदर कुक्षिदेशो यस्यास्सा तथाभूता
अत्रापि स्वायें कः ।" स्वर्णकारैः पुटपाका सन्निधौ
।
ही
धमनप॑योगिसन्दानितचर्मर्विकारः क्रियते तदेव स्त्राशब्देन गृह्यते । 'तैंजसा-'
वर्तिनी मूषां खा चमैत्रसेविका' इत्यमरः । क्षणात्क्षण विहाय शैलपतेर्मन्दरस्य
-
नितम्बत: नितम्बदेशे। सार्वविभक्तिस्तसिः। अवलम्बत लम्बमांना बभूव ।
भगवत्तेजता आप्यायितापीति भावः । तदुक्तं श्रीभागवते – 'निर्मथ्यमाना-
दुर्दधैरभूद्विष महोस्वर्ण हालहलाहमये॑तः । सम्भ्रान्तमीनोन्मकराहिकच्छपांति-
मिद्विपमाहतिमिङ्गिलांकुलात् ॥ ॥ परीति ॥ माया कापट्यमेषामस्तीति
मायाविनः । 'अस्मायमिघासजो विनि:' (5-2-121) इति विनिप्रत्ययः । ।
तथाविधा अपि महासुराः दानवाः सुकृतं पुण्यं तच्छा लिनोऽपि सुपर्वाणः देवाः
माहीत्यस्य निधयः स्थानभूता अपि सिंद्धा अणिमादिशालिनः महर्षयः
वसिष्ठादयश्च तेन विषेण परामृष्टाः स्पृष्टास्सन्तः चिरंजीविता चिरकालजीवित्वं
तस्या बलेन पर सामर्थ्यनैकेनैवेत्यर्थः । चिन्मात्र, प्रज्ञामात्र तेन "शेषिताः
अवशेषितास्सन्तः प्रक्षीणया 'गिरा विनष्टया वाचेत्यर्थः । परिश्रम घूर्णमानेन
▲
a
1. 'चिन्मालशेषिताः' - इत्युक्तपा अषु प्रतिफलितचैतन्यनाशेऽपि ...नित्य-
-
चैतन्यमवशिष्ठमिति दर्शयन्– 'जीवः चिन्मानं ब्रह्म' – इत्यद्वैतसिद्धान्तं स्वकं सूचयति ।
-