नीलकण्ठविजयचम्पूः व्याख्यासहिता /297

नीलकण्ठविजये सव्याख्याने
 
1. तद्तदनु निर्गमिष्यतः कालकूटस्योष्मणा कक्वथितादुदधेरुत्पतन्तः
पयःकणा यत्र यत्र निपेतुस्तत्र तत्र पर्वता व्यदीर्यन्त, पादपाः प्रजज्ज्वलःवलुः,
पशुपक्षिणो विनेशुः, प्रांरागेव सागरचराणि यादांसि ।

 
निस्सङ्ख्यस्फुरितस्फुलिङ्गजटिलोत्सङ्गज्वलत्पावक-

ज्वालाभङ्ङ्गविटङ्कसङ्कलितधूमस्तोमभीमस्ततः ।

क्रुध्यत्काल विवृत्तवक्त्र कुहरोन्मुक्ताट्टहासोद्भट -
 
'
[^१]स्फूत्कार ध्वनिभीषणः प्रववृते कोऽप्यद्भुतो मारुतः ॥ ६ ॥

 
स निर्जिहान एव यज्जगर्ज तर्जयन् दिशो
-
बभर्ज यच्च दुर्जयो ष्मजर्जरं पुनर्जगत् ।
 
241
 
20
 
ध्
 

 
[commentary]
 
मृत्योर्यमस्य मुखबिलमिति वदनद्वारमित्यर्थः । प्राप्तं प्रविष्टभिमिवासीत् अभवत् ।
तदन्विति ॥ निर्गमिष्यत आविर्भविष्यतः कालकूटस्य विषस्य । 'पुंसि क्लीबे च
काकोलकालकूटहलाहलाः' इत्यमरः । ऊष्मणा उष्णांशेन कक्वथितात्पक्कीवीकृतात्, उदधे-
स्समुद्रादुत्पतन्तः उत्पतनं कुर्वन्तः, पयसां क्षीराणां कणाः अणवः यत्र यत्र वृक्षादिषु
निपेतुः तत्र तत्र प्रदेशेषु पर्वता व्यदीर्यन्त विदारिता बभूवुः । पादपा प्रजज्वलुः
ज्वलिता बभूवुः । पशुपक्षिणो विनेशुः नाशशं प्रापुरित्यर्थः । प्रागेव मन्दरपा -
- ताबवसर एव सागरचराणि समुद्रचारीणि यादांसि जलजन्तवः विनेशुरित्यन्वयः
॥ निस्संङ्ख्येति ॥ ततो निस्सङ्ख्यानि स्फुरितानि । भावे क्तः । स्फुरणानि
येषां तथा विधा ये स्फुलिङ्गा:गाः अभिग्निकणाः तैर्जटिल:लः व्याप्तः उत्सङ्गो यस्य स
तथाभूत:तः यो ज्वलत्पावक इन्धामिःग्निः तस्य ये ज्वालानां भङ्गारश्शकलानि विटङ्कानी-
वेत्युपमितसमासः । 'कपोतपालिकायां तु टिकविटङ्कं पुन्नपुंसकम्’ इत्यमरः ।

तैस्सेसङ्कलितः· व्यांयाप्तः ये घूधूमानां स्तोमाः तैः भीमः । अथवा तद्वद्गीभीमः भयङ्करः
क्रुष्ध्यतः क्रोषधविशिष्टस्य कालस्य मृत्योर्यद्विवृत्तं विवृत्तं च तद्वक्त्रकुहरं मुखबिलं चेति
कर्मधारय समासः । तेन उन्मुक्ताः कृता येऽट्टहासाः तैरुद्रभटा दुस्सहाः ये स्फाङ्का-
रध्वनय: तयः तैर्भीषणः तद्वद्भीषणः भयंकरः अत एव अद्भुततः आश्चर्यकर:रः अननुभूत-
पूर्वत्वादिति भावः । कोऽप्यनिर्वाच्यः मारुतो वायुः प्रववृते प्रववौ ॥ स इति ॥

सः कालकूट: निटः निर्जिहानः 'निर्गच्छन्नेव दिशः तर्जयन् भीषयन्, जगर्ज गर्जनं
 
[^१] ', जगर्ज गर्जनं
'स्फाङ्कारध्वनिः' इति व्याख्यापाठः ।
 
1.