2023-06-05 16:40:30 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
नीलकण्ठविजये सव्याख्याने
किं चित्रं भ्रमति महर्षिसिद्धसङ्गे
मृद्धारे वचन महान् भ्रमोऽजनीति ॥ ४ ॥
अत्रान्तरे च समन्ततः प्रकीर्यमाणमन्दर शिखरंकाननप्रसूनपराग-
परिचयादिव धूसराणि दहशिरे दिङ्मुखानि । परिस्फुटितनिष्ठधूताः
फणामणय इव वासुकेः प्रतिसूर्या जजृम्भिरे । परितोऽपि आसन्नम-
काण्डविप्लवं जगता मवेक्षितुमक्षमेण दयानिधिना महेश्वरेण शोर्निमी-
लनादिव प्रचकाशे पद्मबन्धुरिन्दुश्च नाकाशे । सपर्वतवनद्वीपवसुमती -
माघवे श्रीप्रिये स्वेनैव भुजाभ्यां भ्रमयति विघूर्णयति सति भ्रमं कलयति सति
वेत्यर्थः । स शैलराजो मंन्दर: भ्रमरस्य प्रतिकृतिः भ्रमरकः । 'इवे प्रतिकृतौ '
(5:3-96) इति क:प' बालकीडनेको दारुविशेष:, भाषायां बम्बरं बुगरीति च
प्रसिद्धः । तेन तुल्य चश्राम जुघूर्णे, भ्रान्तः आसीदिति चार्थः । महर्षिसिद्धसङ्खे
भ्रमति भ्रमं प्राप्नुवति सति मृद्वारे घनीभूतमृत्तिकास्वरूपे क्वचन मन्दरे महान् भ्रमो
भ्रान्तिः विघूर्णन चाजनीति किं चित्रम् । मायिनि वासुदेवे भ्रममुत्पादयति सति को
वा अमं न प्राप्नुयादिति भावः । अथ भाविहालाहलेन जगद्वाघासूचकारिष्टो-
त्पातान् वर्णयितुमारभते ॥ अत्रान्तर इत्यादिना ॥ अत्रान्तरे अस्मिन्नवसरे
समन्ततश्च दिङ्मुखानि प्रकीर्यमाणा मन्दरशिखरकाननेषु यानि कुसुमानि तेषां ये
परागा धूळय: तेषां परिचयात् सम्बन्धादिव धूसराणि ईषत्पाण्डुवर्णानि दहशिरे
दृष्टानीत्यर्थ: । 'ईषत्पाण्डस्तु धूसर : ' इत्यमरः ॥ परीति ॥ परिस्फुटिता
विदळितांध ते निष्ठयता वान्ताः, खातानुलिप्तवत्समासः । वासुके: फणामणय इव
प्रतिकूला: सूर्याः प्रतिसूर्या जजृम्भिरे उद्धभूवुरित्यर्थः ॥ परीति ॥ जगतां
लोकानां परितोऽपि आसन्न सम्प्राप्तं अकाण्डो अकाल:, तस्मिन् विप्लवं उपद्रवं
'अवेक्षितुं 'द्रष्टुमक्षमेण असमर्थेन दयानिघिना महेश्वरेण दृशोर्दृष्ट चोर्निमीलनादिव
मुकुळनादिव आकाशे व्योग्नि, पद्मबन्धुरिन्दुश्च सूर्यश्चन्द्रश्चेत्यर्थः ।
चका द्ध इत्यर्थः + कदाचित् प्रतिदिशं प्रतिसूर्या दृष्टाः कदाचित्
प्रसिद्धसूर्योऽपि न दृष्ट इति भावः । अत्र सूर्यचन्द्रादर्शने भगवच्चक्षु-
निमीलन न हेतुः, तथापि तस्यासिद्धस्य भगवतस्सूर्यचन्द्रनेत्रत्वबलात् तत्र
हेतुत्वकथनादसिद्धविषयहेतुत्प्रेक्षालङ्कारः । 'उक्तानुक्तास्पदाद्या तु सिद्धासिद्धास्पदे
परे) इति लक्षणात् ॥ सपर्वतेति ॥ पता महेन्द्रादिगिरयः वनानि चम्पकादीनि
",
न
9
.
3
.
किं चित्रं भ्रमति महर्षिसिद्धसङ्गे
मृद्धारे वचन महान् भ्रमोऽजनीति ॥ ४ ॥
अत्रान्तरे च समन्ततः प्रकीर्यमाणमन्दर शिखरंकाननप्रसूनपराग-
परिचयादिव धूसराणि दहशिरे दिङ्मुखानि । परिस्फुटितनिष्ठधूताः
फणामणय इव वासुकेः प्रतिसूर्या जजृम्भिरे । परितोऽपि आसन्नम-
काण्डविप्लवं जगता मवेक्षितुमक्षमेण दयानिधिना महेश्वरेण शोर्निमी-
लनादिव प्रचकाशे पद्मबन्धुरिन्दुश्च नाकाशे । सपर्वतवनद्वीपवसुमती -
माघवे श्रीप्रिये स्वेनैव भुजाभ्यां भ्रमयति विघूर्णयति सति भ्रमं कलयति सति
वेत्यर्थः । स शैलराजो मंन्दर: भ्रमरस्य प्रतिकृतिः भ्रमरकः । 'इवे प्रतिकृतौ '
(5:3-96) इति क:प' बालकीडनेको दारुविशेष:, भाषायां बम्बरं बुगरीति च
प्रसिद्धः । तेन तुल्य चश्राम जुघूर्णे, भ्रान्तः आसीदिति चार्थः । महर्षिसिद्धसङ्खे
भ्रमति भ्रमं प्राप्नुवति सति मृद्वारे घनीभूतमृत्तिकास्वरूपे क्वचन मन्दरे महान् भ्रमो
भ्रान्तिः विघूर्णन चाजनीति किं चित्रम् । मायिनि वासुदेवे भ्रममुत्पादयति सति को
वा अमं न प्राप्नुयादिति भावः । अथ भाविहालाहलेन जगद्वाघासूचकारिष्टो-
त्पातान् वर्णयितुमारभते ॥ अत्रान्तर इत्यादिना ॥ अत्रान्तरे अस्मिन्नवसरे
समन्ततश्च दिङ्मुखानि प्रकीर्यमाणा मन्दरशिखरकाननेषु यानि कुसुमानि तेषां ये
परागा धूळय: तेषां परिचयात् सम्बन्धादिव धूसराणि ईषत्पाण्डुवर्णानि दहशिरे
दृष्टानीत्यर्थ: । 'ईषत्पाण्डस्तु धूसर : ' इत्यमरः ॥ परीति ॥ परिस्फुटिता
विदळितांध ते निष्ठयता वान्ताः, खातानुलिप्तवत्समासः । वासुके: फणामणय इव
प्रतिकूला: सूर्याः प्रतिसूर्या जजृम्भिरे उद्धभूवुरित्यर्थः ॥ परीति ॥ जगतां
लोकानां परितोऽपि आसन्न सम्प्राप्तं अकाण्डो अकाल:, तस्मिन् विप्लवं उपद्रवं
'अवेक्षितुं 'द्रष्टुमक्षमेण असमर्थेन दयानिघिना महेश्वरेण दृशोर्दृष्ट चोर्निमीलनादिव
मुकुळनादिव आकाशे व्योग्नि, पद्मबन्धुरिन्दुश्च सूर्यश्चन्द्रश्चेत्यर्थः ।
चका द्ध इत्यर्थः + कदाचित् प्रतिदिशं प्रतिसूर्या दृष्टाः कदाचित्
प्रसिद्धसूर्योऽपि न दृष्ट इति भावः । अत्र सूर्यचन्द्रादर्शने भगवच्चक्षु-
निमीलन न हेतुः, तथापि तस्यासिद्धस्य भगवतस्सूर्यचन्द्रनेत्रत्वबलात् तत्र
हेतुत्वकथनादसिद्धविषयहेतुत्प्रेक्षालङ्कारः । 'उक्तानुक्तास्पदाद्या तु सिद्धासिद्धास्पदे
परे) इति लक्षणात् ॥ सपर्वतेति ॥ पता महेन्द्रादिगिरयः वनानि चम्पकादीनि
",
न
9
.
3
.