2023-08-14 06:47:46 by Bharadwajraki
This page has been fully proofread twice.
पाषाणद्रुमगुल्मकण्टकदरीकूटप्रपातोद्भटं
सोऽहं वेष्टयितुं क्षमः किमचलं गात्रैर्जराजर्जरैः ॥ ६० ॥
तदद्य किञ्चिदनुगृह्य मां, नयन्तु भवन्तः तक्षककार्कोटकशङ्खचूडगुळिकैरावतपद्मसुखान् [^१]महात्मनस्तरुणान् फणाधरान् ।
'अन्ततो नयत जितश्रमं वा शेषम्' इत्यभिदधानो वासुकिः पुनरित्थमभिदधे दानवैः ।
[commentary]
शय्यास्वपि । 'तल्पं शय्याट्टदारेषु' इत्यमरः । अश्मसु पाषाणेष्विव शयितुं शयनं कर्तुं न शक्नोमि शक्तो न भवामीत्यर्थः । कुण्डलितां वलयवत्तां त्यक्त्वा उत्सृज्य, स्वपन्नपि, स्वापं कुर्वन्नपि यश्चाहं अद्येदानीम् आयन्तु आक्रष्टुं भोगमिति शेषः । नोत्सहे न मृष्यामीत्यर्थः । उत्पूर्वात् 'षह मर्षणे' इति धातोर्लट् । सोऽहं वासुकिः जरा विस्रसा । 'पलितं जरसा शौक्ल्यं केशादौ विस्रसा जरा' इत्यमरः । तया जर्जराणि जीर्णानि तथाभूतैर्गात्रैरवयवैः । 'गात्रं प्रतीके दन्त्यग्रजङ्घाभागे वपुष्यपि' इति भास्करः । पाषाणैः शिलाभिः द्रुमैः वृक्षैः गुल्मैः स्तम्बैः । 'अप्रकाण्डे स्तम्बगुल्मौ' इत्यमरः । कण्टकैः वेण्वादिभिः द्रुमाङ्गैर्वा । 'सूच्यग्रे क्षुद्रशत्रौ च रोमहर्षे च कण्टकः' इत्यमरः । 'कण्टकः पुलके वेणौ द्रुमाङ्गे क्षुद्रवैरिणि' इति भास्करः । दरीभिः कन्दरैः कूटैः शिखरैः । 'अयोघने शैलशृङ्गे सीराङ्गे कूटमस्त्रियाम्' इत्यमरः । प्रपातैः भृगुभिः । 'प्रपातस्तु तटो भृगुः' इत्यमरः । एतैरुद्भटं दुःस्पर्शम्, दुर्निरीक्ष्यमित्यर्थः । अचलं मन्दराद्रिं वेष्टयितुं परिवरीतुं क्षमः समर्थः किम्, नेत्यर्थः । शय्यास्पर्शमपि कर्तुं समर्थो न । मया कण्टकगुल्मादिसङ्कुलमन्दरवेष्टनं कर्तुमशक्यमिति भावः ॥ तदिति ॥ तत्तस्मात् किञ्चिन्मामनुगृह्म भवन्तो यूयं महतस्तरुणान् यूनः तक्षककार्कोटकशङ्खचूडगुळिकैरावताः प्रमुखाः प्रभृतयो येषां ते तथाभूतान्, फणाधरान्, सर्पान् नयन्तु प्रापयन्तु । अन्तत इति ॥ अन्ततः अन्ते, चरमकल्पे इत्यर्थः । जितः निर्जितः, श्रमो ग्लानिरायासो वा येन स तथाभूतं सर्वदा भूभारवहनादिति भावः । शेषं वा नयत । इति एवम्, अभिदधानः भाषमाणो बालुकिः पुनः भूयोऽपि दानवैः असुरैः इत्थमभिदधे अभिहितः ॥
[^१] 'महतः' इति व्याख्यापाठः ।
सोऽहं वेष्टयितुं क्षमः किमचलं गात्रैर्जराजर्जरैः ॥ ६० ॥
तदद्य किञ्चिदनुगृह्य मां, नयन्तु भवन्तः तक्षककार्कोटकशङ्खचूडगुळिकैरावतपद्मसुखान् [^१]महात्मनस्तरुणान् फणाधरान् ।
'अन्ततो नयत जितश्रमं वा शेषम्' इत्यभिदधानो वासुकिः पुनरित्थमभिदधे दानवैः ।
[commentary]
शय्यास्वपि । 'तल्पं शय्याट्टदारेषु' इत्यमरः । अश्मसु पाषाणेष्विव शयितुं शयनं कर्तुं न शक्नोमि शक्तो न भवामीत्यर्थः । कुण्डलितां वलयवत्तां त्यक्त्वा उत्सृज्य, स्वपन्नपि, स्वापं कुर्वन्नपि यश्चाहं अद्येदानीम् आयन्तु आक्रष्टुं भोगमिति शेषः । नोत्सहे न मृष्यामीत्यर्थः । उत्पूर्वात् 'षह मर्षणे' इति धातोर्लट् । सोऽहं वासुकिः जरा विस्रसा । 'पलितं जरसा शौक्ल्यं केशादौ विस्रसा जरा' इत्यमरः । तया जर्जराणि जीर्णानि तथाभूतैर्गात्रैरवयवैः । 'गात्रं प्रतीके दन्त्यग्रजङ्घाभागे वपुष्यपि' इति भास्करः । पाषाणैः शिलाभिः द्रुमैः वृक्षैः गुल्मैः स्तम्बैः । 'अप्रकाण्डे स्तम्बगुल्मौ' इत्यमरः । कण्टकैः वेण्वादिभिः द्रुमाङ्गैर्वा । 'सूच्यग्रे क्षुद्रशत्रौ च रोमहर्षे च कण्टकः' इत्यमरः । 'कण्टकः पुलके वेणौ द्रुमाङ्गे क्षुद्रवैरिणि' इति भास्करः । दरीभिः कन्दरैः कूटैः शिखरैः । 'अयोघने शैलशृङ्गे सीराङ्गे कूटमस्त्रियाम्' इत्यमरः । प्रपातैः भृगुभिः । 'प्रपातस्तु तटो भृगुः' इत्यमरः । एतैरुद्भटं दुःस्पर्शम्, दुर्निरीक्ष्यमित्यर्थः । अचलं मन्दराद्रिं वेष्टयितुं परिवरीतुं क्षमः समर्थः किम्, नेत्यर्थः । शय्यास्पर्शमपि कर्तुं समर्थो न । मया कण्टकगुल्मादिसङ्कुलमन्दरवेष्टनं कर्तुमशक्यमिति भावः ॥ तदिति ॥ तत्तस्मात् किञ्चिन्मामनुगृह्म भवन्तो यूयं महतस्तरुणान् यूनः तक्षककार्कोटकशङ्खचूडगुळिकैरावताः प्रमुखाः प्रभृतयो येषां ते तथाभूतान्, फणाधरान्, सर्पान् नयन्तु प्रापयन्तु । अन्तत इति ॥ अन्ततः अन्ते, चरमकल्पे इत्यर्थः । जितः निर्जितः, श्रमो ग्लानिरायासो वा येन स तथाभूतं सर्वदा भूभारवहनादिति भावः । शेषं वा नयत । इति एवम्, अभिदधानः भाषमाणो बालुकिः पुनः भूयोऽपि दानवैः असुरैः इत्थमभिदधे अभिहितः ॥
[^१] 'महतः' इति व्याख्यापाठः ।